یکه صورت های رضاعباسی و مضامین اجتماعی عصر شاه عباس اول صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان

2 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه لرستان

3 تاریخ هنر، (دانشکده هنر و معماری)دانشگاه آزاد تهران مرکز

چکیده

عصر شاه ‌عباس ‌اول (996- 1038ق/1617-1659م) به طور توأمان از مقاطع مهم تاریخ اجتماعی و شکوفایی هنر در ایران عصر صفوی به شمار می‌آید و از این حیث، غنای لازم برای پرداختن به تاریخ اجتماعی از منظر آثار هنری را دارد. نگارگری ایرانی که بیشتر معطوف به جلوه‌های داستانی، درباری یا اساطیری بود، با پیشینه‌ای کوتاه، بخشی از حیات اجتماعی عصر صفوی را در نگاره‌های عصر شاه‌عباس اول و مکتب اصفهان، منعکس نمود. یکه‌‌صورت یا تک‌نگاره‌، اگرچه قبل از صفویان آغاز شده بود اما در آثار رضا عباسی (متوفّی 1044ق/ 1634م) از مهم‌ترین نقاشان مکتب اصفهان، تثبیت شد. پژوهش حاضر به روش تاریخی و تحلیلی، با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و موزه‌ای، به بازنمود عناصر اجتماعی در نقاشی‌های یکه‌صورتِ رضاعباسی می‌پردازد. در عدم توجه منابع تاریخنگاری فارسی به حیات اجتماعی عصر صفوی، این پژوهش درصدد بررسی و تحلیل آن است که تک‌نگاره‌های رضا عباسی چگونه مضامین و طبقات اجتماعی را به تصویر درآورده است؟ یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد، رضا عباسی هنرمند چیره‌دست مکتب اصفهان، گذشته از حضور در دربار، در میان توده مردم نیز زیسته است و بیش از دیگر هنرمندان نقاش این دوره توانسته است طبقات مختلف اجتماعی، جنسیت، مشاغل و مخصوصاً برخی رفتارهای اجتماعی یا حالات روزمرّه دورۀ خود را در تک‌نگاره‌هایش به تصویر درآورد. ترتیب تعداد و اهمیت این توجه و انعکاس شامل: کاتبان، شیوخ و دراویش، طبقات عامه و زنان، لوطیان و کشتی‌گیران، جوانان و اشراف و نجبا و در مراحل آخر نظامیان و فرنگیان است.

کلیدواژه: دوره صفویه، عصر شاه عباس، مکتب اصفهان، رضا عباسی، نگارگری.

کلیدواژه‌ها


آژند، یعقوب (1395)، پژوهشی در تاریخ نقاشی نگارگری ایران،جلد2، تهران: سمت.
آژند، یعقوب (1385)، مکتب نگارگری اصفهان، تهران: انتشارات متن.
اسکارچیا، جیان روبرتو (1376)، هنر صفوی، زند، قاجار، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
اشرفی، مقدمه مرجان (1396)، از بهزاد تا رضاعباسی، ترجمه نسترن زندی، تهران: موسسه تالیف.
افروز، غلامعلی (1370)، «هنگامۀ فراغت، زمینه ساز بهداشت روانی و بستر خلاقیت‌ها»، پیوند، ش142، صص124-130.
افشار، صادقی­بیگ (1327)، مجمع­الخواص، ترجمه عبدالرّسول خیام‌پور، تبریز: اختر شمال.
افشار، ایرج (1381)، «از گنج خانه متون:خط، قلم، کاغذ، نسخه»، نامه بهارستان، شماره 5، صص 153-164.  
افوشته ای نطنزی، محمود بن هدایت الله (1350)، نقاوه‌الاثار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران: بنگاه ترجمه و نقش کتاب.
امینی، شهناز و جوانی، اصغر و مقنی پور، مجیدرضا (1398)، «شناسایی نمونه پیکره های انگلیسی در نگارگری مکتب اصفهان»، نگره. دورۀ14، ش49، صص 115-128.
انصاری، ابراهیم (1378)، نظریه­های قشربندی اجتماعی و ساختار تاریخی آن در ایران، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
انگلبرت، کمپفر (1363)، سفرنامه، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.
اولئاریوس، آدام (1363). سفرنامه، ترجمه احمد بهپور، جلد 1، تهران: ابتکار.
اوحدی حسینی دقاقی بلیانی اصفهانی، تقی‌الدین‌محمدبن‌محمد (1389)، عرفات‌العاشقین و عرصات العارفین، تصحیح ذبیح‌الله صاحبکاری و آمنه فخراحمد؛ با نظارت علمی محمد قهرمان، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
بابایی، سوسن و همکاران (1390)، غلامان خاصه (نخبگان نوخاسته دوران صفوی)، ترجمه حسن افشار، تهران:  نشرمرکز.
بابایی فلاح،هادی (1400)، زیبایی‌شناسی نگارگری قدیم ایرانی در آراء صاحبنظران معاصر، تهران: انتشارات سورۀ مهر.
بهاری، عبادالله (1385)، «رضا عباسی؛ مندرج در مجموعه مقالات نگارگری مکتب اصفهان»، تهران: موسسه متن.
بینیتون، لورنس، ویلکینسون، ج.و.س و گری، بازیل (1396)، تاریخ تحلیلی هنرنگارگری ایران، ترجمه محمد ایران منش، تهران: امیرکبیر.
پاکباز، رویین (1385)، نقاشی ایران از دیرباز تا امروز، تهران: انتشارات زرین و سیمین.
پاکباز، رویین(1395)، دایره­المعارف هنر، جلد اول و دوم. تهران: انتشارات فرهنگ معاصر.
تاورنیه، ژان‌باتیست (1369)، سفرنامۀ تاورنیه، ترجمه  ابوتراب نوری، با تجدید نظر کلی و تصحیح دکتر حمید شیرانی، بی‌جا: انتشارات کتابخانۀ سنائی.
ترکمان، اسکندربیگ (1382)، تاریخ عالم­آرای عباسی، ج1 و 2، زیر نظر ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
تحویلیان، حسین (1385)، مکتب نقاشی صفوی اصفهان، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان.
تیموری، مرتضی (1382)، «سرگذشت کتابخانه‌های اصفهان در دوران صفویه»، مندرج در مجموعه مقالات همایش اصفهان و صفویه، به اهتمام مرتضی دهقان نژاد، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
جزی، عبدالکریم (1328)، رجال اصفهان یا تذکره­القبور، با حواشی سیدمصلح الدین مهدوی، تهران: بیجا.
جوانی، اصغر (1385)، دوران­شناسی آثار طراحی و نقاشی رضاعباسی، مجموعه مقالات نگارگری مکتب اصفهان، تهران: فرهنگستان هنر.
جولانتا، سیراکاسکا (1383)، «مناسبات ایران و لهستان در دوره صفوی»، ترجمه خسرو مشهوری مقدم، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ش20.صص51-68
حسین­زاده،آذین (1380)، «چگونگی کار هنرمندان کتاب­پرداز»، نامه بهارستان، سال 2، ش،دفتر4،صص 121-136.
خواری، محمدبن علی ناموس (1386-1387)، «آلات کتابت و بیان آداب و عادات دبیری»، به کوشش قنبرعلی درودگر، نامه بهارستان، دفتر 13 و14، صص 13-22.
دبلیو، فرایر (1374)، هنرهای ایران، ترجمه پرویز مرزبان، تهران: فرزان روز.
دلاواله، پیترو (1380)، سفرنامه. ترجمه شجاع‌الدین شفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
راکسبرگ، دیوید جی (1388)،«کمال الدین بهزاد و مسأله پدیدآورندگی اثر هنری در نقاشی ایرانی»، ترجمه صالح طابطبایی، مندرج در مجموعه مقالات نگارگری ایرانی اسلامی در نظر و عمل، تهران: فرهنگستان هنر.
رضایی، حمید و مسیحی، زهره (1391)، «بررسی سیمای زن در کتاب هزار حکایت صوفیان»، ششمین همایش ملی پژوهش‌های ادبی، صص 6-8.
روملو، حسن‌بیگ (1384)، احسن‌التواریخ، به‌تصحیح عبدالحسین نوائی، جلد4، تهران: اساطیر.
 سانسون، نیکلاس (1377)، سفرنامۀ سانسون (وضع کشور ایران در عهد شاه سلیمان صفوی)، ترجمۀ محمّد مهریار، اصفهان: مجموعۀ کتاب‌های کنگرۀ بزرگداشت اصفهان.
سیار سریع، لیلی (1389)،«بررسی زیباشناختی نقش زن در آثار رضا عباسی»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علم و فرهنگ، استاد راهنما: مهدی حسینی.
سیوری، راجر (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
شرلی، آنتونی (1387)، سفرنامه برادران شرلی، تهران: مؤسسه انتشارات نگاه.
شاردن، ژان (1372)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، مجلّدات 1-3، 8 و11، تهران: توس.
 شهدادی جهانگیر (1384)، کتاب گل و مرغ (دریچه‌ای بر زیبایی‌شناسی ایرانی)، تهران: انتشارات کتاب خورشید.
شهیدانی، شهاب،  و همکاران (1400)، «جامعه­شناسی تاریخی روسپیگری زنان در دوره صفویه»، پژوهش نامه زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال 12، شماره4. صص 75-103
شهیدانی، شهاب (1398)، تحوّلات خوشنویسی عصر صفوی با تأکید بر آثار و احوال علیرضاعباسی، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
شهیدانی، شهاب وهمکاران (1399)، «بررسی و تحلیلی بر آداب و اخلاق شکار حیوانات در عصر صفویه»، فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، سال11، ش22، صص 105-128.
صفت‌گل، تاج‌محمد وهمکاران (1399)، «چالش‌های طبقات اجتماعی با دولت در ایران عصر صفوی»، فصلنامه جامعه شناسی سیاسی ایران، سال سوم، صص 3480-3467.
صفوی، طهماسب بن‌اسماعیل (1363)، تذکرۀ شاه‌طهماسب، با مقدمۀ امراالله صفری، تهران: شرق.
فاضل، سیّده‌آیین و امیرحسین چیت‌سازیان (1391) «رویکردی جامعه شناختی بر زندگی رضا عباسی با بررسی برخی تک نگاره‌ها»، نگره، دورۀ 7، ش 24، صص 37-.50
فریر، رانلد (1380)، تاریخ ایران دورة صفویان، پژوهش از دانشگاه کمبریج، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی.
فیگوئروا، دن گارسیادسیلوا(1363)، سفرنامه فیگوئروا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
فلسفی، نصرالله (1375)، زندگانی شاه عباس اول ، 4ج، تهران: انتشارات علمی
قلی‌پور، حسن و حاصلی، پرویز (1398)، «بررسی تاثیر روابط فرهنگی با اروپا بر نقاشی مکتب اصفهان» پژوهش هنر دانشگاه هنر اصفهان، ش17، صص1-16.
قلیچ‌خانی، حمیدرضا (1388)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات خوشنویسی و هنرهای وابسته، تهران: روزنه.
کریمیان، حسن و جابز، مژگان (1386)، «تحوّلات ایران عصر صفوی و نمود آن در هنر نگار گری»، نشریه مطالعات هنر اسلامی، دورۀ4، ش 7، صص 32-47.
‌‌کمپفر، انگلبرت (1363)، «سفرنامه کمپفر»، ترجمه  کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
کنبی، شیلا (1377)، دوازده رخ، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
کنبی، شیلا (1389)، رضاعباسی اصلاح‌گر سرکش، ترجمه یعقوب آژند، تهران: موسسۀ تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری.
کنبی، شیلا (1391)، نقاشی ایرانی، ترجمه مهدی حسینی، تهران: دانشگاه هنر.
گرابر، اولگ (1396)، مروری بر نگارگری ایرانی، ترجمه مهرداد وحدتی‌دانشمند، تهران: فرهنگستان هنر.
لوکونین، ولادمیر و ایوانف، آناتولی (1391)، نگارگری ایرانی، ترجمه حسین یاوری و مریم توکلیان، تهران: آذر.
محبی، بهزاد وهمکاران (1396)، «نقش زن در نگاره‌های دورۀ صفوی با تأکید بر آثار رضا عباسی» پژوهش نامه زنان، سال هشتم. ش 3، صص 97 تا 121.
محبی، حمیدرضا (1390)، «پیکره انسان در نقاشی صفوی(اصفهان»، نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، دورۀ 4، ش8، صص55-75.
محبی، بهزاد و همکاران (1396)، «نقش زن در نگاره‌های دوره صفوی با تأکید بر آثار رضا عباسی»، پژوهش نامه زنان،دورۀ4، ش8، صص97-121.
محقّق سبزواری، محمدباقر (1381)، روضه‌الانوار عباسی، تصحیح نجف لک‌زایی، قم، بوستان کتاب قم.
محمودی،آزاد (1387)، اصطلاحات خوشنویسی در شعر شاعران بزرگ ایران، تهران: فرهنگستان هنر.
معمارزاده، محمد (1388)، «نقاشی عصر صفوی؛ مکتب تبریز و اصفهان»، نشریه جلوه هنر  شماره.2 ،صص39-46.
منشی قمی، احمدبن حسین (1366)، گلستان هنر. تهران: منوچهری.
میرعمادالحسنی (1382)، قطعات منتخب استاد بزرگ خط نستعلیق، تهران: میردشتی.
نصر آبادی، میرزامحمدطاهر اصفهانی(1317)، تذکرۀ نصرآبادی، تهران: چاپخانه ارمغان.
نعمتی، محمدعلی وهمکاران (1400)، «بازتاب تاریخ‎نگاری هنر در تاریخ‎نگاری سیاسی صفویان با تأکید بر هنر خوش‌نویسی»، فصلنامه تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، دورۀ 13، شماره 30، صص 141-179.
نوایی، عبدالحسن و غفاری‌فرد، عباسقلی (1381)، تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی اقتصادی ایران عصر صفوی، تهران: انتشارات سمت.
واصفی، زین‌الدّین محمود (1349 )، بدایع‌الوقایع، مجلد دوم، به تصحیح الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگ.
واله قزوینی، محمدیوسف (1372)، خلدبرین(ایران در زوزگار صفویان)، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
وحید قزوینی، میرزا محمدطاهر (1383)، تاریخ جهان آرای عباسی، تصحیح و تعلیقات: سید سعید میرمحمد صادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ولش،استوارت کری (1389)، نقاشی ایرانی، نسخه‌نگاره‌های عهد صفوی، ترجمه احمدرضا تقاء، تهران: فرهنگستان هنر.
ولش، آنتونی (1385)،  شاه‌‌عباس و هنرهای اصفهان، ترجمه احمدرضا تقاء، تهران: فرهنگستان هنر.
هندوشاه نخجوانی،محمد (1390)، دستورالکاتب فی تعیین‌المراتب، تصحیح محمود طاووسی، تهران: فرهنگستان هنر.
هولود، رناتا (1385)، اصفهان در مطالعات ایرانی، مترجم محمدتقی فرامرزی؛ ویراستار حشمت‌الله انتخابی. تهران: فرهنگستان هنر.