تحلیل نشانه شناسی عروسک لیلی عشایر بویراحمد براساس نظریه فرهنگی یوری لوتمان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد هنر اسلامی ، دانشکده هنر، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

2 استادیار دانشکده هنر دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

10.22103/jic.2025.25490.1449

چکیده

عشایر بویراحمد با فرهنگ و پوشش بومی، نقش مهمی در حفظ و انتقال هویت فرهنگی جامعه خود دارد. یکی از جلوه‌های این فرهنگ، عروسک لیلی است که مادران عشایر برای کودکان جهت بازی و حتی تربیتی می‌ساختند. این عروسک، که ساختار آن الگوبرداری از زن عشایر است؛ به‌عنوان میراث ناملموس در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. پژوهش حاضر بررسی می‌کند که: نظام‌های نشانه شناسی فرهنگ عشایر بویراحمد چه تأثیری بر عروسک لیلی گذاشته است؟ و تحلیل نشانه شناسی عروسک لیلی با نظریه فرهنگی یوری لوتمان چگونه تبیین می‌شود؟ هدف از این پژوهش واکاوی نقش فرهنگ بر ساختار عروسک لیلی با استفاده از ظرفیت‌های سپهر نشانه‌ای لوتمان می‌باشد. این نوشتار، کاربردی با روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد نشانه‌شناسی فرهنگی لوتمان انجام شده است. گردآوری اطلاعات کتابخانه‌ای، میدانی و مستندنگاری می‌باشد. فرهنگ مجموعه‌ای از نشانه‌ها است که از طریق زبان و رمزگان‌های قراردادی، هویت انسانی را شکل می‌دهد. هنر به‌عنوان بخشی از این نظام، ابزاری ارتباطی با زبان و ساختار خود است که به معنای فرهنگی، عمق می‌بخشد. سپهر نشانه‌ای با ویژگی‌هایی مثل چندزبانی و دوگان‌محوری، به انسجام هویت در برابر آشوب کمک می‌کند. نتیجه‌گیری: نشانه‌ها و نمادهای فرهنگی نه تنها بازتابی از باورها و ارزش‌های سنتی هستند، بلکه نقش مؤثری در تداوم حافظه جمعی ایفا می‌کنند. انسجام میان عناصر زیبایی‌شناسی و مفاهیم فرهنگی بیانگر ارتباط عمیق این نشانه‌ها با هویت اجتماعی و انتقال آن در گذر زمان است. یافته‌های این تحقیق بر اهمیت پیوند میان نشانه‌شناسی و فرهنگ تأکید دارد و ضرورت بررسی دقیق‌تر این رابطه را مطرح می‌کند.

کلیدواژه‌ها


افرازی­زاده، سید فیض­الله (ندارد). اطلس جامع هنر و صنایع‌دستی استان کهگیلویه و بویراحمد/ فاز اول/ بخش دوم، اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان کهگیلویه و بویراحمد. چاپ نشده.
الکساندر، ویکتوریا دی (1396). جامعه­شناسی هنرها: شرحی بر اشکال زیبا و مردم­پسند هنر، ترجمه اعظم راودراد، چاپ سوم، تهران: مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری «متن».
برد، بیل (1381). هنر عروسکی، ترجمه جواد ذوالفقاری، تهران: جهاد دانشگاهی.
پاکتچی، احمد (1383). مفاهیم متقابل طبیعت و فرهنگ در حوزه نشانه‌شناسی فرهنگی مکتب مسکو- تارتو، مقالات اولین هم‌اندیشی نشانه‌شناسی هنر، چاپ اول، تهران: فرهنگستان هنر.
پوسنر، رولان (1390). اهداف اصلی نشانه‌شناسی فرهنگی، نشانه‌شناسی فرهنگی، مجموعه مقالات، ترجمه گروه مترجمان، تهران: نشر علم.
سرفراز، حسین؛ پاکتچی، احمد؛ کوثری، مسعود و آشنا، حسام­الدین (1396). «واکاوی نظریه فرهنگی «سپهر نشانه­ای» یوری لوتمان و کاربست آن در زمینه تحلیل مناسبات میان دین و سینما»، راهبرد فرهنگ، 10 (39)، 73- 95.
سلدن، رامان و ویدوسون، پیتر (1384). راهنمای نظریه ادبی معاصر، ترجمه عباس مخبر، چاپ دوم، تهران: طرح نو.
سمننکو، الکسی (۱۳۹۶). تار و پود فرهنگ، ترجمه حسین سرفراز، چاپ اول، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
صالح­پور، اردشیر (1389). بازبازک: عروسک نمایشی ایل بختیاری، تهران: آرون.
عظیم­پور، پوپک (1389). فرهنگ عروسک­ها و نمایش­های عروسکی آیینی و سنتی ایران، تهران: نمایش.
غفاری، یعقوب (1374). بازی‌های محلی استان کهگیلویه و بویراحمد، تهران: نشر روایت.
گرجیان، فریبا (1394). مطالعه تأثیر فرهنگ بر عروسک­های دست­ساز سنتی (لیلی دستی) قوم لر با رویکرد نشانه‌شناسی، (پایان‌نامه کارشناسی ارشد نقاشی)، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه یزد، یزد، ایران.
------------ (1395). «عروسک دست‌ساز سنتی (لیلی دستی) قوم لر؛ عروسک لیلی»، چیدمان، 5 (16)، 74- 81.
گیرو، پیر (1380). نشانه‌شناسی، ترجمه محمد نبوی، تهران: آگه.
لوتمان، یوری (1397). فرهنگ و انفجار، ترجمه نیلوفر آقا ابراهیمی، چاپ اول، تهران: تمدن علمی.
لوتمان، یوری و همکاران (1396). نشانه‌شناسی فرهنگی، ترجمه فرزان سجودی، چاپ دوم، تهران: علم.
نقی­زاده، محمد (1384). مبانی هنر دینی در فرهنگ اسلامی، جلد اول: مبانی و نظام فکری، چاپ اول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
واکر، جان آلبرت و چاپلین، سارا (1385). فرهنگ تصویری مبانی و مفاهیم، ترجمه حمید گرشاسبی و سعید خاموش، چاپ اول، تهران: اداره کل پژوهش­های سیما.