بررسی تطبیقی علل رشد اقتصاد نیشابور و مرو از ابتدای قرن سوم تا اواسط قرن پنجم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین ایران

10.22103/jic.2025.25075.1419

چکیده

حوزه اقتصاد به عنوان یکی از مقوله های مهم قابل مطالعه در هر سرزمینی همواره مورد توجه و بررسی پژوهشگران خاصه در عرصه تاریخ قرار داشته است. در این راستا بررسی اوضاع اقتصادی اگر با نگاهی تطبیقی و مبتنی بر تاریخ محلی انجام گیرد، امکان فهم و شناخت بیشتر و صحیح تر وجوه مختلف اوضاع تاریخی از جمله علل رشد اقتصاد در زمینه خاصی چون تجارت فراهم می گردد. در چنین شرایطی دو شهر نیشابور و مرو به واسطه موقعیت جغرافیایی خود از همان قرون اولیه مورد توجه کنشگران سیاسی، نظامی و اقتصادی قرار داشته و در سایه اقدامات ایشان اوضاع اقتصادی این دو شهر دچار تغییراتی گردید که در برخی زمینه ها با یکدیگر شباهت و برخی دیگر تفاوت داشته است. در این راستا به جهت بازه زمانی به واسطه وقوع تحولات متعدد و سریع از ابتدای قرن سوم تا اواسط قرن پنجم در ابعاد مختلف زیست انسانی جامعه ایرانی ، قرون ذکر شده مبنای پژوهش قرار گرفت. تلاش شد که با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای به این پرسش پاسخ داده شود که علل رشد اقتصاد دو شهر مذکور در بازه زمانی ذکر شده چه شباهت ها و تفاوت هایی داشته اند؟ بنابراین هدف از تحقیق حاضر نگاهی تطبیعی به عوامل رشد اقتصاد نیشابور و مرو می باشد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که نیشابور و مرو (هر دو) در موقعیت جغرافیایی – راهبردی مناسبی قرار داشتند که یکی از مقدمات لازم برای رشد تجارت را فراهم می کرد. جدا از موقعیت پایتختی (بیشتر نیشابور) عوامل دیگری باعث شد که اقتصاد نیشابور نسبت به مرو از رشد سریع و گسترده تری برخوردار باشد.

کلیدواژه‌ها


  • ابن اثیر، ابو الحسن علی، اللباب فی تهذیب الأنساب، دار صادر بیروت، بی تا
  • ابن اثیر، عزالدین، 1385، تاریخ کامل، برگردن حمید رضا آژیر، تهران: اساطیر
  • ابن حوقل، محمد، 1366، صورة الارض، با ترجمه جعفر شعار، انتشارات امیر کبیر
  • ابن خردادبه، 1371، مسالک و ممالک، ترجمه سعید خاکرند، تهران: موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی.
  • ابن عماد حنبلی، شهاب الدین عبدالحی، شذرات الذهب، تحقیق عبدالقادر الارنووط، دار ابن کثیر بیروت، 1986م،
  • ابن فقیه، بی تا، البدان، ترجمه ح.مسعود، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران
  • ابن فندق، ابو الحسن علی، تاریخ بیهق، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: بنگاه دانش، 1317
  • ابن نقطه، محمد بن عبدالغنی، التقیید لمعرفة رواة السنن والمسانید،المحقق: کمال یوسف الحوت الناشر: دار الکتب العلمیة الطبعة: الطبعة الأولى 1408 هـ - 1988 م
  • ابی دلف، 1354، سفرنامه در ایران، تعلیقات مینورسکی، ترجمه سید ابو الفضل طباطبائی، تهران: کتابفروشی زوار
  • اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه جواد فلاطوری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1369
  • اصطخری، 1340، مسالک و ممالک، ابو اسحاق ابراهیم بن محمد، اهتمام ایرج افشار، بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران
  • اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبین،مؤسسة دار الکتاب للطباعة والنشر قم - ایران منشورات المکتبة الحیدریة، 1965 م
  • بارتولد، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران، چاپخانه اتحادیه، 1308
  • بارتولد، آبیاری در ترکستان، ترجمه کریم کشاورز، 1350
  • باسورث، ادموند، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه،تهران: امیر کبیر، 1378
  • بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ترجمه عبدالعلی نور احراری، تربت جام، 1390
  • بدری، روح اله پاییز 1390، «نیشابور در قرون سوم و چهارم هجری» فصلنامه علمی – پژوهشی مسکویه، سال 6، شماره 18
  • برگیان، اعظم تابستان 1383 ، «اوضاع اقتصادی و تجاری سامانیان» تاریخ پژوهی شماره 19
  • بیهقی، محمد بن حسین، 1383، تاریخ بیهقی، تصحیح علی اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد
  • پات، فریبا زمستان 1395، «اوضاع سیاسی- اقتصادی مرو در جاده خراسان تا حمله مغول» مطالعات تاریخ اسلام سال هشتم شماره 31
  • ثعالبی، ابو منصور، 1376، ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب، ترجمه رضا انزابی نژاد، مشهد: دانشگاه فردوسی
  • ثعالبی، عبد الملک بن محمد، 1403هـ1983م، یتمة الدهر فی محاسن أهل العصر، المحقق: د. مفید محمد قمحیة، الناشر: دار الکتب العلمیة - بیروت/لبنان
  • ثنائی، حمید رضا و عبدالرحیم قنوات »صنایع عمدﮤ نیشابور در سده های 3تا6ق/9تا12م برپایﮥ داده های باستان شناختی و منابع مکتوب« پژوهش های تاریخی دوره جدید سال نهم زمستان 1396 شماره 4
  • جیهانی، ابو القاسم، 1368، اشکال العالم، ترجمه علی بن عبدالسلام، تعلیقات فیروز منصوری، شرکت به نشر آستان قدس رضوی
  • جیهانی، ابوالفاسم، اشکال العالم، تصحیح فیروز منصوری، انتشارات آستان قدس رضوی، 1368
  • حاکم نیشابوری، ابوعبدالله، 1375، تاریخ نیشابور، ترجمه محمد بن حسین خلیفه، تصحیح محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: نشر آگه
  • حموی، 1995م، معجم البلدان، الناشر: دار صادر، بیروت
  • دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، تهران: دانشگاه تهران، 1377
  • ذهبی، شمس الدین ابوعبدالله محمد، 1405 هـ / 1985 م، سیر أعلام النبلاء، المحقق : مجموعة من المحققین بإشراف الشیخ شعیب الأرناؤوطالناشر : مؤسسة الرسالة
  • ذهبی، شمس الدین، سیر الاعلام النبلاء، المحقق : مجموعة من المحققین بإشراف الشیخ شعیب الأرناؤوط الناشر : مؤسسة الرسالة الطبعة : الثالثة ، 1405 هـ / 1985 م
  • رنجبر، احمد، خراسان بزرگ، تهران: امیر کبیر، 1363
  • سوقندی، محمد رضا تابستان 1402 ، »بررسی عوامل مؤثر در رشد اقتصاد نیشابور در عصر طاهریان« تاریخ اسلام سال 24 شماره 2
  • شافعی، کیوان پاییز 1397، »جایگاه اقتصادی مرو در سده های سوم و چهارم هجری« پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 32
  • طبری، محمد بن جریر، 1375، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری – الرسل و الملوک، الناشر: دار التراث – بیروت الطبعة: الثانیة - 1387 هـ
  • طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 4، تهران: اساطیر، 1363
  • طوسی، محمد بن حسن، رجال طوسی، ناشر: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الاسلامی.‌
  • طوسی، محمد بن محمود، عجایب المخلوقات، اهتمام منوچهر ستوده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1382
  • عتبی، ابو نصر محمد، ترجمه تاریخ یمینی، ترجمه جرفادقانی، تهران: چاپخانه محمد علی فردین، 1334
  • عتبی، ترجمه تاریخ یمینی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1374
  • فارسی، عبدالغفار بن اسماعیل، المنتخب من السیاق لتاریخ نیشابور، دار کتب علمیه بیروت، 1409
  • فارسی، عبدالغفار بن اسماعیل، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1362
  • فرای، ریچارد، بخارا دستاورد قرون وسطی، ترجمه محمود محمودی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1348
  • کافی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، الناشر: ‌ دار الکتب الإسلامیة: تهران سنة الطباعة: 1407 ق
  • گردیزی، ابو سعید عبدالحی، 1363، زین الاخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران
  • مقدسی، ابوعبدالله محمد، 1361، احسن التقاسیم، ترجمه علی نقی منزوی، تهران، شرکت مولفان و مترجمان ایران، چاپ اول
  • نرشخی، محمد بن جعفر، 1363، تاریخ بخارا، مترجم احمد بن محمد قباوی، مصحح مدرس رضوی، تهران: توس
  • نولدکه، تئودور، تاریخ ایرانیان و عرب ها در زمان ساسانیان، ترجمه  عباس زریاب،  تهران: انتشارات انجمن آثار ملی، 1358
  • نویسنده نامعلوم، 1361، حدود العالم من المشرق إلی المغرب، نویسنده نامعلوم، به کوشش منوچهر ستوده، کتابخاننه طهوری تهران
  • نیشابوری، ظهیرالدین، 1390، سلجوقنامه، تصحیح میرزا اسماعیل افشار، تهران: اساطیر
  • هروی، جواد، 1382، تاریخ سامانیان – عصر طلائی ایران بعد از اسلام، تهران: امیر کبیر
  • یعقوبی، احمد، 1356، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب