گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی ، دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران
10.22103/jic.2025.25040.1416
چکیده
تحفه‌الوزراء ابومنصور ثعالبی اثری است در باب وزارت که از داده‌های تاریخی یا حکایات مرتبط با شاهان، حکیمان و وزیران ایران باستان و بزرگان اسلامی فراهم آمده است. اهمیت پژوهش حاضر آن است که با بررسی تحفه‌الوزراء، نظریه ثعالبی درباره وزارت را تحلیل کرده و نشان داده است که در این نظریه، الگوی وزارت (وزیر) به‌عنوان مکمل شاه در ساختار قدرت، از تمدن ایران باستان استخراج و به مثابه الگویی برای حاکمیت‌های اسلامی معرفی شده است. هدف این پژوهش استخراج مضامین کلیدی این اثر بوده است که در نهایت در شش مضمون کلیدی: 1. حکمت وزارت، 2. وظایف وزارت، 3. برنامه‌های وزارت، 4. اخلاق 5. تعامل شاه-وزیر 6. مردم-آبادانی به دست آمده است و نشان‌دهنده هویت واقع‌گرایانه نظریه ثعالبی است به نحوی که حتی فضیلت‌های اخلاقی را بخشی از موفقیت عملی می‌داند. مفهوم «مردم-آبادانی» به عنوان مسئولیت محوری حکومت، از نوآوری‌های این نظریه است که بی‌شباهت به مفهوم اصول دولت رفاه مدرن نیست. این مطالعه همچنین جایگاه رساله ثعالبی را به عنوان حلقه وصل میان متون پیش از اسلام با آیین‌نامه‌های اسلامی بعدی تثبیت می‌کند. دیگر دستاورد این پژوهش، تبیین این موضوع است که ثعالبی با بازآفرینی اندیشه وزارت ایرانی در ادب عربی و اسلامی، توانست نظریه‌ای ارائه دهد که در آن وزارت به معنای نهاد دولت، عامل تحقق عدالت، رفاه و پیشرفت از طریق تدبیر عملی در برنامه اجرایی دولت بوده است. تحلیل تطبیقی این اثر با متون هم‌دوره نشان می‌دهد که ثعالبی با تکیه بر خرد عملی ایرانی، الگویی کارآمد از حکمرانی ارائه کرده که در آن اخلاق و کارآمدی دیوانی در هم تنیده شده‌اند. این نظریه می‌تواند برای مطالعات حکمرانی معاصر نیز الهام‌بخش باشد.
)