جایگاه وزارت در دیوانسالاری تمدن ایرانی: مطالعه موردی تحفه‌الوزراء ابومنصور ثعالبی نیشابوری (د. 429 ق)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی ، دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران

10.22103/jic.2025.25040.1416

چکیده

تحفه‌الوزراء ابومنصور ثعالبی اثری است در باب وزارت که از داده‌های تاریخی یا حکایات مرتبط با شاهان، حکیمان و وزیران ایران باستان و بزرگان اسلامی فراهم آمده است. اهمیت پژوهش حاضر آن است که با بررسی تحفه‌الوزراء، نظریه‌ ثعالبی درباره وزارت را تحلیل کرده و نشان داده است که در این نظریه، الگوی وزارت (وزیر) به‌عنوان مکمل شاه در ساختار قدرت، از تمدن ایران باستان استخراج و به مثابه الگویی برای حاکمیت‌های اسلامی معرفی شده است. هدف این پژوهش استخراج مضامین کلیدی این اثر بوده است که در نهایت در شش مضمون کلیدی: 1. حکمت وزارت، 2. وظایف وزارت، 3. برنامه‌های وزارت، 4. اخلاق 5. تعامل شاه-وزیر 6. مردم-آبادانی به دست آمده است و نشان‌دهنده هویت واقع‌گرایانه نظریه ثعالبی است به نحوی که حتی فضیلت‌های اخلاقی را بخشی از موفقیت عملی می‌داند. مفهوم «مردم‌-آبادانی» به عنوان مسئولیت محوری حکومت، از نوآوری‌های این نظریه است که بی‌شباهت به مفهوم اصول دولت رفاه مدرن نیست. این مطالعه همچنین جایگاه رساله ثعالبی را به عنوان حلقه وصل میان متون پیش از اسلام با آیین‌نامه‌های اسلامی بعدی تثبیت می‌کند. دیگر دستاورد این پژوهش، تبیین این موضوع است که ثعالبی با بازآفرینی اندیشه وزارت ایرانی در ادب عربی و اسلامی، توانست نظریه‌ای ارائه دهد که در آن وزارت به معنای نهاد دولت، عامل تحقق عدالت، رفاه و پیشرفت از طریق تدبیر عملی در برنامه اجرایی دولت بوده است. تحلیل تطبیقی این اثر با متون هم‌دوره نشان می‌دهد که ثعالبی با تکیه بر خرد عملی ایرانی، الگویی کارآمد از حکمرانی ارائه کرده که در آن اخلاق و کارآمدی دیوانی در هم تنیده شده‌اند. این نظریه می‌تواند برای مطالعات حکمرانی معاصر نیز الهام‌بخش باشد.

کلیدواژه‌ها


آذرنوش، آذرتاش (1395). چالش میان فارسی و عربی. تهران: نشر نی.
آذرنوش، آذرتاش (1398). «ثعالبی، ابومنصور». دایره ­المعارف بزرگ اسلامی، ج17.
ابراهیمی، مختار، جلیلیان، شهرام، طاهری، عبداله (1396). «مقایسه روایت شاهنامه فردوسی و شاهنامه ثعالبی (غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم) درباره اردشیر بابکان». نشریه مطالعات ادبیات، عرفان و فلسفه. دوره سوم، شماره 2/1، ص126-137.
باسورث، ک. الف. (1362). تاریخ غزنویان. ترجمه حسن انوشه، (چاپ اول)، تهران: امیرکبیر.
باسورث، ک. الف. (1379). «طاهریان و صفاریان». تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه، (چاپ اول)، تهران: امیرکبیر.
بوسه، هیرمبرت (1379). «ایران در عصر آل ­بویه». تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه، (چاپ اول)، تهران: امیرکبیر.
ثعالبی، ابومنصور (1368). تاریخ ثعالبی (غرر الأخبار ملوک الفرس و سیرهم). ترجمه محمد فضائلی، (چاپ اول)، تهران: قطره.
ثعالبی، ابومنصور (1977). تحفه ­الوزراء. تحقیق حبیب­ علی ­الراوی و ابتسام ­مرهون­ الصفار، (چاپ اول)، بغداد: مطبعه العانی. ثعالبی، ابومنصور (1990). آداب­الملوک. تحقیق جلیل ­العطیّه، (چاپ اول)، لبنان: دارالغرب­ الإسلامی.
ثعالبی، ابومنصور (2000). یتیمه­ الدهر فی محاسن أهل ­العصر. تحقیق محمد مفید قمیحه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ثعالبی، ابومنصور (2005). آداب­ الملوک و وصایا­ الملوک. تحقیق جلیل عطیه، بیروت: دار الغرب الإسلامی.
دانر، ویکتور (1379). « ادب عربی در ایران». تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه، (چاپ اول)، تهران: امیرکبیر.
دومنانش، ژ. (1379). «ادبیات زردشتی پس از فتوح مسلمانان». تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه، (چاپ اول)، تهران: امیرکبیر.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (۱۳۸۵). متون سیاسی در ایران عصر آل بویه، تهران، نشر نی.
راوندی، مرتضی (1382). تاریخ اجتماعی ایران. تهران: نگاه.
رپیکا، یان (1354). تاریخ ادبیات ایران. ترجمه عیسی شهابی، (چاپ اول)، تهران، انشارات علمی و فرهنگی.
رفیعی، علی (1375). «تاریخ ثعالبی (غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم)». نشریه فرهنگ، شماره 19، ص339-344.
روحانی، سیدمحمد (1371). «ملاحظاتی بر ترجمه تاریخ ثعالبی». نشریه کیهان فرهنگی، شماره 86، ص 22-25.
زرین­کوب، عبدالحسین (1349). تاریخ ادبیات ایران. تهران، (چاپ اول)، انتشارات امیرکبیر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1363). تاریخ ایران پس از اسلام. تهران، امیرکبیر.
صفا، ذبیح ­اله (1369). تاریخ ادبیات در ایران. تهران: نشر فردوس.
طباطبایی، حسین (1373). دیباچه‌ای بر نظریه انحطاط ایران. تهران، کویر.
فرای، ر. ن. (1379). «سامانیان». تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه، (چاپ اول)، تهران: امیرکبیر.
فرج­زاده، اشرف، رضاپوریان، اصغر، همتی، امیرحسین (1401). «مقایسه ادبیات تاریخ بلعمی و ادبیات تاریخ ثعالبی». نشریه مطالعات ادبیات تطبیقی. شماره 61، ص2-18.
کیکاووس بن اسکندر (1375). قابوسنامه. تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی.
لازار، ژیلبر (1379). «ظهور زبان فارسی نوین». تاریخ ایران: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه، (چاپ اول)، تهران: امیرکبیر.
نظام الملک طوسی (1340). سیاست­نامه. تصحیح جعفر شعار. تهران، امیرکبیر.
یاقوت­ حموی، ا­بن­عبدالله (1434). معجم­الأدباء. ترجمه عبدالمحمدآیتی، تهران: صداو سیما.