تحلیل و تبیین موقعیت جغرافیای تاریخی اردستان به‌عنوان زادگاه خسرو انوشیروان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام‌نور، تهران-ایران

چکیده

شهر اردستان در شمال‌شرقی اصفهان و جنوب کاشان، در حاشیه‌ کویر مرکزی ایران قرار گرفته است. پیشینه این شهر به عصر اساطیری و کهن تاریخی باز می‌گردد و یادمان‌هایی از شخصیت‌های ایرانی و حتی تورانی در آن برجای مانده است. نام‌های دستان، رستم، زواره، فرامرز، شیده، کاوه، هرمز و بسیاری از شاهان و پهلوانان اساطیری چون کی‌خسرو، بهمن پسر ‌اسفندیار کیانی(که با اردشیر هخامنشی یکی دانسته شده)، اردوان اشکانی و قباد ساسانی را در کوی و برزن و محلات مختلف آن می‌بینیم. در دوره ساسانیان نیز اردستان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود، اما به استناد برخی منابع مهم‌ترین رویدادی که در عصر ساسانی در این شهر اتفاق افتاد، تولد خسرو انوشیروان است. البته علاوه بر این شهر، مکان‌های دیگری نظیر اهواز، نیشابور، اُرمشیر و اسفراین هم به عنوان زادگاه خسرو انوشیروان مطرح گردیده‌اند. مسأله مورد مطالعه پژوهش حاضر شناسایی و ارزیابی موقعیت سیاسی ـ اجتماعی گذشتۀ باستانی اردستان به ‌مثابه زادگاه خسرو انوشیروان در مقام مقایسه با گزینه‌های مطرح شدۀ دیگر است. این پژوهش به‌روش توصیفی ـ تحلیلی و با اتکا به مطالعات کتابخانه‌ای و همین‌طور داده‌های محلی و منطقه‌ای، می‌کوشد به‌این سؤال پاسخ دهد که اردستان چه جایگاهی در دوره ساسانی داشت و آیا می‌توانست زادگاه خسرو انوشیروان باشد؟ و همچنین اهمیت اردستان نسبت به گزینه‌های دیگر کدام است؟ یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که با توجه به پیشینۀ اساطیری و گذشتۀ تاریخی این شهر و نیز به استناد منابع، روایات و آثار تاریخی برجای مانده و همچنین مسیریابی احتمالی حرکت قباد از غرب به شرق کشور، اردستان اصلی‌ترین گزینه برای این امر به‌شمار می‌رود.

کلیدواژه‌ها


ابن‌بلخی(1385)، فارسنامه، تصحیح گای لسترانج و رینولد آل نیکلسون، تهران: اساطیر.
ابن‌حوقل(1366)، سفرنامه ابن‌حوقل(ایران در صوره‌الارض)، ترجمه جعفر شعار، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
ابن‌رسته، احمد بن عمر(1365)، الاعلاق‌النفیسه، ترجمه حسین قره‌چانلو، تهران: امیرکبیر.
ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل(1349)، تقویم‌البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
احمدرازی، امین(1387)، تذکره هفت اقلیم، تصحیح محمدرضا طاهری، تهران: سروش.
اصطخری، ابواسحاق‌ابراهیم(1368)، مسالک و ممالک، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ سوم.
باستانی‌پاریزی، محمدابراهیم(1371)، کلاه گوشه انوشیروان، تهران: انتشارات اسپرک، چاپ دوم.
برونر، کریستوفر(1377)، «تقسیمات جغرافیایی و اداری: ماندگاهها و اقتصاد»، تاریخ ایران کمبریج: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، جلد سوم، قسمت دوم، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
 بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد،(1353)، تاریخ بلعمی، تصحیح محمدتقی بهار، به کوشش محمد پروین‌گنابادی، تهران: زوار، چاپ دوم.
بنداری‌اصفهانی، فتح بن علی(1382)، تحریر عربی شاهنامه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
پروکوپیوس(1365)، جنگ‌های ایران و روم، ترجمه محمد سعیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
ثعالبی،ابومنصور عبدالملک بن محمد(بی‌تا)، شاهنامه ثعالبی در شرح احوال سلاطین ایران، ترجمه محمود هدایت، بی‌جا.
جابری‌انصاری، میرزاحسن‌خان(1378)،‌ تاریخ اصفهان، تصحیح جمشید مظاهری، موسسه انتشاراتی مشعل.
جکسن،ابراهم.ویلیامز(1352)، سفرنامه جکسن(ایران در گذشته و حال)، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران: خوارزمی.
حمزه‌بن‌حسن‌اصفهانی(1367)، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
دینوری، احمدبن‌داود(1381)، اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی، چاپ پنجم.
رضایی‌راد، محمد(1389)، مبانی اندیشه سیاسی در خرد مزدایی، تهران: طرح نو، چاپ دوم.
رفیعی‌مهرآبادی، ابوالقاسم(1336)،‌ آتشکده اردستان، تهران: کتابفروشی دهخدا.
سعدی، مصلح‌ بن عبدالله(1362)، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
شارپ، رلف نارمن(1343)، فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی، شیراز: بی‌نا.
طبری، محمد بن جریر(1363)، تاریخ طبری(الرسل و الملوک)، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
عزام، عبدالوهاب(1970)، مدخل الشّاهنامَه، طهران: اُعیدَ طَبعُهُ بالاُفسِت.
عهد اردشیر(1348)، پژوهش احسان عباس،ترجمه محمد علی امام شوشتری،تهران: انجمن آثار ملی.
فردوسی، ابوالقاسم(1374)، شاهنامه، تصحیح ژول مول، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ ششم.
کریستن‌سن، آرتور.امانوئل(1387)، کیانیان،‌ ترجمه ذبیح‌الله صفا، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ هفتم.
--------(1374)الف، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب، چاپ نهم.
--------(1374)ب، سلطنت قباد و ظهور مزدک، ترجمه احمد بیرشک، تهران: افست گلشن، چاپ دوم.
کلیله و دمنه(1362)، ترجمه نصرالله منشی، چاپ هفتم، تهران: دانشگاه تهران.
کنت، رولاند.گ(1395)، فارسی باستان(دستور زبان، متون، واژه‌نامه‌ها)، ترجمه سعید عریان، تهران: انتشارات علمی، چاپ دوم.
گلبن، محمد(1381)، اردستان نامه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
لسترنج، گای(1373)؛ جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ سوم.
مارکوارت، یوزف(1383)، ایرانشهر در جغرافیای بطلمیوس، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: طهوری.
مجتبایی، فتح‌الله(1399)، شهر زیبای افلاطون و شهریاری آرمانی در ایران باستان، تهران: هرمس.
مجمل‌التواریخ والقصص(1318)، تصحیح ملک الشعرای بهار، به همت محمد رمضانی، تهران: چاپخانه خاور.
محیط‌طباطبایی، محمد(1328)، «نظری به اردستان باستانی»، مجله یغما، سال دوم، شماره 3.
مستوفی‌قزوینی، حمدالله(1336)، نزهه‌القلوب، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
-----------(1362)، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، چاچ دوم.
مسکویه، ابوعلی احمدبن محمد(2000)، تجارب‌الامم و تعاقب‌الهمم، ترجمه ابوالقاسم امامی، طهران: سروش. 
مشتاقی‌نائینی، علی بن محمد(1366)، گزارش کویر(سفرنامه صفاءالسلطنه نائینی)، به اهتمام محمد گلبن، تهران: اطلاعات.
مشکوتی، نصرت‌الله(1349)، شرح بزرگ‌ترین آثار ملی ایران، تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن‌احمد(1385)، احسن‌التقاسیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: کومش، چاپ دوم.
نامه تنسر به گشنسب(1354)، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: خوارزمی، چاپ دوم.
هاشمی، احسان‌الله(1384)، اردستان، پژوهشهای ایرانشناسی، ستوده نامه(2)، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
یاقوت‌حموی، شهاب‌الدین ابی عبدالله(1397ق)،‌ معجم البلدان، بیروت: دار صادر، 5جلد.
یعقوبی، احمد بن اسحاق(1382)، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ نهم، 2 جلد.
------------- (2536)، البلدان، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.