بررسی و تحلیل علل و انگیزه های تاریخ‌نویسی ایرانیان مسلمان (از ابتدا تا پایان قرن نهم هجری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه شهید باهنر کرمان، ایران

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان

چکیده

دانش تاریخ در تمدن ایرانی و آموزه‌های مکتب اسلام، اعم از قرآن کریم و سنت نبوی، از دوران آغازین تشکیل نخستین دولت اسلامی دارای جایگاه ویژه و بالایی بوده است. این جایگاه ویژه دانش تاریخ در تمدن ایرانی و آموزه‌های مکتب اسلام، حاکی از اهمیت علمی و فرهنگی بالایی است که این دانش در فرهنگ و زندگی اجتماعی جامعه ایرانی و جوامع مسلمان داشته است. همین امر باعث شده بود علم مزبور مورد عنایت اقشار مختلف و به ویژه خواص قرار بگیرد. با گسترۀ جغرافیایی دولت و حاکمیّت اسلامی رغبت و توجه به تاریخ‌نویسی در مکتب اسلامی نیز بیش از پیش گردید. چنان که این قلمرو گسترده‌ جغرافیایی که در آن فرهنگ و تمدن اسلامی رشد و تکوین یافته بود، باعث شکل‌گیری محورهای اساسی برای تاریخ‌نویسی گردیده و روز به روز اهمیت بیشتری یافته است. در این نوشتار سعی بر آن بوده تا با تکیه بر مقدّمه نگاری‌های بازمانده از تاریخ نگاران مسلمان ایرانی تا پایان قرن نهم هجری انگیزه‌ها و اهداف آنان در تاریخ‌نویسی مورد بررسی قرار گیرد. روش انجام پژوهش اسنادی و کتابخانه‌ای و در ارزیابی داده‌ها و ارائه مباحث توصیفی ـ تحلیلی خواهد بود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که در رویکرد به تاریخ‌نویسی و عرضۀ آثار تاریخی اهداف و انگیزه‌های متعددی اعم از اعتقادی، اخلاقی، آموزشی، اجتماعی و سیاسی مطمح نظر داشته‌اند. در ارتباط با مصادیق و موضوعات مورد شرح و اعلام‌شدۀ تاریخ‌نگاران دورۀ موردبحث در یک جمع‌بندی کلی می‌توان به اجابت درخواست صاحب‌منصبان، ساده‌نویسی، هدیه و پیشکش به حاکمان زمان، ایجاد سرور و شادمانی، نمایش علل ارتقاء و انحطاط تمدن‌ها، جایگاه رفیع علم تاریخ در قرآن کریم و سنت نبوی، برانگیختن بصیرت و خردورزی، ترویج اخلاقیات و تهذیب نفوس اشاره نمود.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • آقسرایی، محمود، (1362)، تاریخ سلاجقه یا مسامرة الاخبار، تهران: انتشارات اساطیر.
  • ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد، (1314)، تاریخ طبرستان، تهران: انتشار کتابخانه خاور (کلاله خاور).
  • ابن عربشاه، احمد بن محمد ‏(2008). عجائب المقدور فی نوائب تیمور. محقق سهیل زکار. دمشق: نشر التکوین‏.‏
  • ابن فندق، ابوالحسن علی، تاریخ بیهق، کتاب‌فروشی فروغی، بی‌جا: بی‌تا.
  • اصفهانی، ابوالفرج، (1368)، الاغانی، ج1، ترجمۀ محمدحسین مشایخ فریدنی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  • الاصفهانی، حمزه‎بن الحسن (1961)، تاریخ سنی ملوک الارض و الانبیاء، بیروت: منشورات دارمکتبه الحیاه.
  • بلاذری، احمد، (1367)، فتوح البلدان، ترجمۀ محمد توکل، تهران: نشر نقره.
  • بلاذری، احمد، (بی‌تا)، انساب الاشراف، الجزء الاول، قاهره: دارالمعارف.
  • بلعمی، ابوعلی محمد، (1385)، تاریخ بلعمی، تهران: انتشارات زوّار.
  • بناکتی، ابوسلیمان فخرالدین، (1348)، تاریخ بناکتی، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
  • بنداری اصفهانی، (2536)، تاریخ سلسلۀ سلجوقی، زبدۀ النصره و نخبة العصر، ترجمۀ محمدحسین خلیلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  • بهار، محمدتقی، (1377)، سبک‌شناسی، جلد سوم، چاپ هفتم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  • بیهقی، ابوالفضل، (1338)، تاریخ بیهقی، ج1، تهران: انتشارات سخن.
  • البیهقى، ابو بکر احمد بن الحسین (1405)، دلائل النبوة و معرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق عبد المعطى قلعجى، بیروت: دار الکتب العلمیة، ط الأولى.
    جرفادقانی، ابوالشرف ناصح، (1345)، ترجمۀ تاریخ یمینی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • حافظ ابرو، عبدالله، (1380)، زبدة التواریخ، ج1، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • خضری احمدرضا ,قاضی جواد، (1390)، « تاثیر معتقدات دینی بر نگرش تاریخی مورخان مسلمان بر پایه‌ی مقدمه‌های آنان»، پژوهش نامه تاریخ اسلام، دوره : 1 - شماره : 2 - صفحه:75 -92.
  • خوافی، فصیح احمد، (بی‌تا)، مجمل فصیحی، ج1، مشهد: کتاب‌فروشی باستان.
  • دینوری، ابن قتیبه، (1380)، امامت و سیاست، ترجمۀ سید ناصر طباطبایی، تهران: نشر نو.
  • دینوری، ابوحنیفه احمد، (1364)، اخبارالطوال، ترجمۀ محمود مهدوی، تهران: نشر نی.
  • سمرقندی، کمال‌الدین عبدالرزاق، (1372)، مطلع سعد بن و مجمع بحرین، تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی پژوهشگاهی علوم انسانی.
  • نظام‌الدین شامی، (1362)، ظفرنامه، بی‌جا: انتشارات بامداد.
  • شیرازی، فضل‌الله، (1338)، تاریخ وصاف الحضره، تهران-تبریز: کتابخانه ابن‌سینا ـ کتابخانه جعفری.
  • الشیخ المفید (الامام ابی عبدالله محمّد بن محمّد بن النعمان العکبری، البغدادی)، (1416 ه)، بیروت: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
  • صابی، ابوالحسن هلال، ( 1958)، الوزراء و تحفه الامراء فی تاریخ الوزراء، بی‌جا: داراحیاء الکتب العربیه.
  • صابی، ابوالحسن هلال، (1346)، رسوم دارالخلافه، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  • طبری، محمّد بن جریر (1387ق). تاریخ الطبری: تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
  • خواجه نظام الملک طوسی، (1364)، سیرالملوک (سیاست‌نامه)، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  • رشیدالدین فضل‌الله، (1362)، جامع التواریخ، تهران: دنیای کتاب.
  • قاشانی، عبدالله، (1348)، تاریخ اولجاینو، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  • قرشی، ه‍ ، (1367)، «تاریخ‌نگاری»، تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمد شریف، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
  • کتبی، محمد، (بی‌تا)، فوات الوفیات، ج1، بیروت: دار صادر.
  • کتبی، محمود، (1364)، تاریخ آل مظفر، ج1، تهران: انتشارات امیرکبیر.
  • کرمانی، افضل‌الدین ابو حامد، (1383)، مجموعۀ آثار افضل‌الدین ابو حامد کرمانی، کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان.
  • کویین، شعله، (1387)، تاریخ‌نویسی در روزگار فرمانروایی شاه‌عباس صفوی، ترجمه منصور صفت گل، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
  • مجمل التواریخ و القصص، (بی‌تا)، بی‌جا: انتشارات کلالۀ خاور.
  • مرعشی، میرسید ظهیرالدین، (1345)، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تهران: انتشارات مؤسسۀ مطبوعاتی شرق.
    مستوفی،حمدالله، (1387)، تاریخ گزیده، تهران: مؤسسۀ انتشارات امیرکبیر.
  • مسکویه الرازى، ابوعلی، (1379 ش)، تجارب الأمم، تحقیق ابو القاسم امامى، تهران: سروش.
  • المقدسى، مطهر بن طاهر، (بی تا)، البدء و التاریخ، بور سعید، بی جا: مکتبة الثقافة الدینیة.
  • مقریزی، احمد بن علی، (1327)، النزاع و التخاصم، مقریزی، ترجمه سید جعفر غضبان، بی‌نا، بی‌جا.
  • منشی کرمانی، ناصرالدین، (1362)، سمط العلی للحضرة العلیا، تهران: انتشارات اساطیر.
  • منهاج سراج، (1363)، طبقات ناصری، تهران: دنیای کتاب.
  • میثمی، جولی اسکات (1391)، تاریخ‌نگاری فارسی؛ سامانیان، غزنویان و سلجوقیان، ترجمه محمد دهقانی، تهران: انتشارات ماهی.
  • میرخواند، محمد، (1380)، تاریخ روضة الصفا، ج1، تهران: انتشارات اساطیر.
  • نخجوانی، هندوشاه، (1357)، تجارب السلف، تهران: کتابخانه طهوری.
  • نرشخی، ابوبکر محمد، (1363)، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد، تهران: انتشارات توس.
  • نسوی، شهاب‌الدین محمد، (1365)، سیرت جلال‌الدین منکبرتی، مترجم مجهول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  • واقدی، محمد، (1369)، مغازی، ج1، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نو.
  • یزدی، شرف‌الدین علی، (بی‌تا)، ظفرنامه، ج1، ، مشهد: کتاب‌فروشی باستان.
  • یزدی، معین‌الدین، (1336)، مواهب الهی، ج1، تهران: کتاب‌فروشی اقبال.
  • یعقوبی، احمد (ابن واضح)، (1362)، تاریخ یعقوبی، ج1، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار