بررسی تحلیلی و انتقادی تاریخ اشکانیان در فارسنامۀ ابن‌بلخی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه شهید چمران اهواز، تاریخ ایران باستان

2 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

10.22103/jic.2025.25215.1433

چکیده

در بیشتر منابع اسلامی، دربارۀ اشکانیان آگاهی‌های اندک، مبهم و گاه مخدوش و پیچیده‌ای در دست است. «فارسنامه»، نوشتۀ ابن‌بلخی، مانند دیگر منابع اسلامی، گزارشی نه چندان بلند از اشکانیان به دست می‌دهد. «تاریخ طبری» و «تاریخ پیامبران و شاهان» از حمزۀ اصفهانی از سرچشمه‌های اصلی مورد استفادۀ ابن‌بلخی به شمار می‌روند. با این وجود، بررسی دقیق‌تر گزارشِ ابن‌بلخی دربارۀ اشکانیان، نشانگر بهره‌مندی ابن‌بلخی از منابع دیگری نیز هست. گزارش وی در مواردی با تاریخ واقعی اشکانیان انطباق دارد. با کنکاش بیشتر در گزارش ابن‌بلخی، می‌توان بازتابی از واقعیت‌های تاریخی را ردیابی کرد. در این پژوهش، روایت فارسنامه دربارۀ اشکانیان با روش تحلیلی و تطبیقی مورد بررسی انتقادی قرار‌ گرفته است. بررسی تطبیقی تاریخ اشکانیان در فارسنامه با منابع پیشین و نیز منابع هم‌روزگار دارای اهمیت است. بررسی برخی آگاهی‌های مهم در گزارش ابن‌بلخی که در منابع مورد استفادۀ ابن‌بلخی و دیگر منابع نیامده از دیگر نکات اهمیت پژوهش حاضر است. از دیگر جنبه‌های اهمیت این پژوهش بایستی به برخی نکات بدیع و تازه در گزارش ابن‌بلخی دربارۀ اشکانیان اشاره کرد. بر بنیاد یافته‌ها و نتایج پژوهش، بایستی به یکسان‌انگاری «شاپور بن ‌اشکان» مندرج در گزارش ابن‌بلخی با «فرهاد چهارم» پادشاه اشکانی اشاره کرد. یادکرد ابن‌بلخی از مقام نایب‌السطنگی از دیگر نکات حائز اهمیت است. گزارش وی دربارۀ شاهی موسوم به «فیروز بن ‌هرمز» در دیگر منابع سابقه ندارد و نیازمند بررسی بیشتر است. یادکرد اشک بن اشکان به عنوان دومین شاه اشکانی از دیگر نکات حائز اهمیت است. در گاهشماری نوین، اعتبار پادشاهی اَرشَک، جانشین اَرشَک یکم نسبت به تیرداد فزونی یافته است. در این پژوهش تلاش شده است با بهره‌گیری از دیگر منابع به دیدگاهی روشن از گزارش جالب ابن‌بلخی دربارۀ شخصیتی موسوم به «پیری اشغانی» دست ‌بیابیم. مسالۀ بنیادین پژوهش حاضر، برجسته کردن برخی آگاهی‌هایی است که در روایت ابن‌بلخی دربارۀ اشکانیان جنبۀ تازگی و ابتکاری دارد.

کلیدواژه‌ها


-ابن‌البلخی (۱۳۸۴)، فار‌س‌نامه، بسعی و اهتمام و تصحیح گای لیسترانج و رینولد الن نیکلسون، تهران: اساطیر.
-                    (1374)، فارسنامۀ ابن بلخی، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارسی‌شناسی.
-                    (1343)، فارسنامه ابن بلخی، بکوشش علی نقی بهروزی، شیراز: انتشارات اتحادیه مطبوعاتی فارس.
- اسکات میثمی، جولی (1391)، تاریخ‌نگاری فارسی (سامانیان، غزنویان، سلجوقیان)، ترجمه‌ی ‌محمد دهقانی، تهران: نشر ماهی.
- اسماعیل‌پور، ابوالقاسم (1382)، «افسانۀ سفر مانی به چین بر پایۀ فارسنامۀ ابن‌بلخی و شرفنامۀ نظامی»، نامه‌باستان، سال سوم، شماره دوم، پاییز و زمستان 1382، صص 29- 37.
- اسماعیلی، حسن و روزبه زرین‌کوب (1390)، «شورش سلوکیه و پیامدهای آن در زمان اردوان دوم اشکانی»، نشریه تاریخ ایران، شماره 68، تابستان و پاییز1390، صص 27- 46.
- اصفهانی، حمزه بن حسن (۱۳۴۶)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض و الانبیاء)، ترجمه جعفر افشار، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
- الربروک، اووه (1401)، پارتیان، ترجمۀ شاهین آریامنش، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، مرکز معرفی فرهنگی.
- آموزگار، ژاله (1398)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی.
- برگ‌نیسی، کاظم (1399)، «ابن‌بلخی»، دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج3، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، ص 135.
- بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1353)، تاریخ بلعمی، ج2، بتصحیح مرحوم محمّدتقی بهار، بکوشش محمّد پروین گنابادی، تهران: کتابفروشی زوّار.
- بیات، عزیزالله (1363)، شناسائی منابع و مآخذ تاریخ ایران از آغاز تا سلسلۀ صفویه، ج1، تهران: موسسۀ اتشارات امیرکبیر.
- بیرونی، ابوریحان (1386)، آثار الباقیه، ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
- بیوار، ا. د. ه. (1389)، «تاریخ سیاسی ایران در دوره اشکانیان»، تاریخ ایران کیمبریج (جلد سوم، بخش اول: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، صص 123- 200.
- ترکمنی‌آذر، پروین (1391)، «بازیابی فرهنگ متعارف ایرانی در تاریخ‌نگاری ابن‌بلخی (حکمت عملی و فرهنگ شعوبیه)»، دوفصلنامه علمی-‌پژوهشی تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری دانشگاه‌الزهرا، سال بیست و دوم، دوره جدید، شماره 9، پیاپی 92، بهار و تابستان 1391، صص 1- 19.
-تقی‌زاده، حسن (1349)، فردُوسی و شاهنامۀ او، باهتمام حبیب یغمایی، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملّی.
- ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد (1372)، شاهنامۀ کهن: پارسی تاریخ غررالسیر، پارسی‌گردان محمد روحانی، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
-خالقی‌مطلق، جلال و محمود امیدسالار (1391)، یادداشت‌های شاهنامه (با اصلاحات و افزوده‌ها)، ج10، بخش سوم، تهران: مرکز دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی.
- خان‌ مردادی، مژگان (1396)، «زنان خاندان سلطنتی در دوره اشکانی»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا(س)، سال بیست و هفتم، دورۀ جدید، شمارۀ 36، پیاپی 126، زمستان1396، صص 49-67.
- خطیبی، ابوالفضل (1396)، «اشکانیان در حماسه ملی»، تاریخ جامع ایران، ج2، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی)، صص 371- 420.
- دینوری، ابوحنفیه احمد بن داود (۱۳۷۱)، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
- رحمانی ولری، مهدی و منصور جغتایی (۱۳۸۳)، تاریخ علمای بلخ، ج۳، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی.
- رضائیان، علی (1380)، «ارزیابی موقعیت اسماعیلیان فارس در فارسنامه ابن بلخی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، خرداد و تیر ماه 1380، صص 139- 144.
- شیپمن، کلاوس (1386)، مبانی تاریخ پارتی: پژوهش تاریخی، ترجمه شاهرخ راعی، تهران: کتاب سیامک.
- صفا، ذبیح‌الله (1369)، تاریخ ادبیات در ایران (جلد دوم)، تهران: انتشارات فردوس.
- طبری، محمد بن جریر (۱۳۶۲)، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ج ۲، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر.
- علم، محمدرضا و محمدعلی جودکی (1393)، «هویت ایرانی در اندیشه‌ی تاریخ‌نگاری اِبن‌بلخی»، مطالعات تاریخ فرهنگی؛ پژوهش‌نامه‌ی انجمن ایرانی تاریخ، سال ششم، شماره‌ی بیست و دوم، زمستان 1393، صص 52-21.
- فردوسی، ابوالقاسم (1384)، شاهنامه، دفتر ششم، بکوشش: جلال خالقی‌مطلق و محمود امیدسالار، نیویورک: بنیاد میراث ایران.
- گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک ابن محمود (۱۳۶۳)، تاریخ گردیزی، به تصحیح و مقابله عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
- مجمل التواریخ و القصص (1318)، بتصحیح ملک‌الشعراء بهار، بهمت محمد رمضانی، تهران: چاپخانه خاور.
- محمدی، لیلی (۱۳۸۲)، «فارسنامه و ابن بلخی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، مهر ماه ۱۳۸۲، صص ۵۴-۵۵.
-محمودی لاهیجی، سیدعلی (1399)، «مقایسۀ فهرست شاهان اشکانی در متن‌های تاریخی سدۀ سوم تا پنجم ه.ق با تمرکز بر تفاوت روایت فردوسی، بیرونی و ثعالبی از شاهنامۀ فردوسی»، جستارهای نوین ادبی، شمارۀ 211، زمستان 1399، صص 45-68.
- مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (۱۳۶۵)، التنبیه و الاشراف، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
-                 (۱۳۸۲)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج 1، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
- مسکویه‌رازی، ابوعلی (1369)، تجارب‌الامم، ج1، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران: سروش.
- مقدسی، مطهربن طاهر (1374)، آفرینش و تاریخ (مجلد اول تا سوم)، مقدمه، ترجمه و تعلیقات از دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: نشر آگه.
- نادری، فرشید، زهره تقی‌پور بیرگانی (1398)، «بازسازی جنگ‌های اشکانیان با سلوکیان و رومیان در متون اسلامی»، مجله مطالعات ایرانی، سال هجدهم، شماره سی و ششم، پاییز و زمستان 1398، صص 269- 294.
- ندیم، مصطفی (۱۳۸۰)، «سخنی دیگر درباره ارزش تاریخی کتاب فارسنامه ابن‌بلخی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، اسفند ماه ۱۳۸۰، صص ۳۲-۳۳.
- ولسکی، یوزف (1383)، شاهنشاهی اشکانی، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
- یارشاطر، احسان (1389)، «تاریخ ملی ایران»، تاریخ ایران کیمبریج (جلد سوم، بخش اول: از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان)، گردآورنده: احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه، تهران: موسسه انتشارات امیرکبیر، صص 471- 587.
- Bosworth, C. Edmund. 1997. EBN AL-BALKI. Encyclopedia Iranica. I. Yarshater. Routledge & Kegan Paul. London. Boston and Henley. Vol. VIII, Fasc. 1, p. 4 https:// www.iranicaonline.org/articles/ebn-al-balki.
- Shahbazi, A. Sh., 1986, “ARSACIDS vi. Arsacid chronology in traditional history, ” Encyclopaedia Iranica, II/5, pp. 542-543, available online at http:// www.iranicaonline.org/articles/arsacids-vi (accessed on 30 December 2012).