بررسی تطبیقی معماری مسجد بلوچ‌های آبادان با مساجد بلوچستان و خوزستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول

2 استادیار دانشگاه صنعتی جندی شاپور دزفول

10.22103/jic.2025.24676.1402

چکیده

با لشکرکشی اعراب مسلمان و در نتیجه ورود آن‌ها به سرزمین ایران و اعتلای دین اسلام در این سرزمین، مساجد به عنوان جزئی ارزشمند از ساختار فضایی-کالبدی شهر شناخته شدند. در این میان، مسجد به دلیل کارکردهای مذهبی- اجتماعی جایگاهی مهم ایفا می‌کند. بلوچ‌ها از جمله اقوامی هستند که به ‌صورت پراکنده در ایران تا شبه قاره هند زندگی می‌کنند و مردم آن به تبع عوامل فرهنگی، جغرافیایی و مصالح ساختمانی در منطقه، مساجد خود را بنا نموده‌-اند. از سوی دیگر بلوچ‌ها گاهاً مساجد خود را در دیگر نقاط ایران برای اقوام خود در آن منطقه برپا کرده‌اند. با توجه به اینکه برخی از جغرافی‌دانان اسلامی به طور پراکنده فقط به مساجدی قدیمی در جنوب شرقی (بلوچستان) ایران اشاره کرده‌اند، تحقیقات میدانی جامعی در خصوص مساجد بلوچ در دیگر نقاط کشور انجام نشده است. وجود مسجد بلوچ‌های آبادان در خوزستان برای یک اقلیت مذهبی با فرهنگی متفاوت این پرسش را ایجاد می‌کند که چگونه ارزش های معماری جامعه میزبان و خاستگاه قومی آن در ساخت این بنا بهره‌گیری شده است؟ هدف پژوهش شناخت عناصر کالبدی- فضایی مسجد بلوچ‌های آبادان و تطبیق آن با معماری مساجد بلوچستان و خوزستان است؛ تا میزان تأثیر هر شیوه و نمود آن در این مسجد مشخص شود. روش گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و برداشت میدانی بوده و روش تحقیق با رویکرد تفسیری در راستای دستیابی به پاسخ پرسش پژوهش توصیفی- تحلیلی است. یافته‌ها نشان می‌دهند مسجد بلوچ‌ها عناصر هویتی منطقۀ بلوچستان را داراست اما بنا بر ملاحظات زمینه‌ای خوزستان با معماری آن هماهنگ شده است. عناصر مورد استفاده در آن به ریشه‌های فرهنگی و مذهبی بلوچستان وابسته است.

کلیدواژه‌ها


ابن اثیر،ابوالحسن على (1983). جامعه الاصول فی احادیث­ الرسول، بیروت: عبدالقادر ارنوؤط.
اصطخری، ابراهیم­بن­محمد (1967). مسالک الممالک، جلد اول، لیدن: دخویه.
امیدبخش، سارا ( 1397). بررسی تطبیقی مساجد با نگاهی معطوف به مسجد جامع شوشتر و مساجد هم‌عصر آن به عنوان معماری ایرانی ـ  اسلامی. معماری‌شناسی 1(1).
پاسیان خمری، رضا، رجبعلی، حسن و رونده، محمدرضا ( 1400). گونه‌شناسی مساجد بلوچستان ایران، از دورۀ قاجاریه تا معاصر، مطالعات معماری ایران, 6 (11), 189-205.
پاسیان خمری، رضا، حسن رجبعلی، و محمدرضا رونده.(1396). گونه‌شناسی مساجد بلوچستان ایران، از دورۀ قاجاریه تا معاصر، مطالعات معماری ایران 11(6): 189-205.
پیرنیا، کریم (1387). مساجد، مجموعه معماری ایران، دورۀ اسلامی، یوسف کیانی، تهران: سمت.
جعیط، هشام (1372). کوفه: پیدایش شهر اسلامی. ابوالحسن سروقد مقدم. مشهد: آستان قدس رضوی (بنیاد پژوهشهای اسلامى).
حزبئی، مرتضی ( 1392). طراحی مسجد در شهر اهواز با محوریت نقش عبادت در شکل‌گیری فضا. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه هنر اصفهان.
حیاتی، حامد، مرضیه فاخری رئوف و بهاره کاروانی ( 1398). نقش قبله در جهت‌گیری مساجد سنتی شهر دزفول، نشریۀ باغ نظر 16(70): 49- 60.
خراسانی پاریزی، ابراهیم و هاشمی، محمدمسیح و خاتون علوی ناهوکی، نصرت، (1398)، برسی معماری ایرانی اسلامی مسجد جامع دزک سراوان (بلوچستان)، دومین کنگره بین المللی نوآوری و تحقیق در علوم انسانی و اسلامی، تهران،https://civilica.com/doc/1118109
راحت دهمرده، دانیال و قصری، محمدعلی و ملازهی، علی­اصغر و غفارپور، سبحان، (1394)، بررسی معیارهای تطابق معماری مساجد اهل سنت شهرستان زاهدان باکشور همجوار پاکستان، کنفرانس بین­المللی عمران،­ معماری و زیرساخت­های شهری، تبریز،https://civilica.com/doc/447688 
رستگار ژاله سحر (1395). معرفی مسجد جامع دِزَک سراوان. اثر ; ۳۷ (۷۲) :۵۷-۷۶.
سالنامه آماری سیستان و بلوچستان.( 1388). استانداری، دفتر آمار و اطلاعات، فصل اول.
سلیمانی، حسن و محمودی، مهنوش و میرریاحی، سعید ( 1401). الگویابی طراحی مساجد در معماری معاصر با بررسی مساجد تاریخی شهر شوشتر. جغرافیا، 12(49), 520-543. doi: 10.22034/jgeoq.2022.310298.3360
سلیمانی، حسن و محمودی، مهنوش و میرریاحی، سعید ( 1402). الگوی طراحی مسجد در معماری معاصر با تأکید بر مساجد شهر دزفول. مطالعات هنر اسلامی, 20(51), 327-336. doi: 10.22034/ias.2021.276051.1558
شوازی، آگوست ( 1383). تاریخ معماری. لطیف ابوالقاسمی. تهران: تهران.
صارمی نایینی، داود ( 1393). مقایسۀ معماری مساجد بلوچستان ایران با مساجد دورۀ تیموریان هند. مطالعات شبه‌قاره 18(6): 71-88.
علیجانی بهلول و رییس‌پور کوهزاد (1390). تحلیل آماری، همدیدی طوفان‌های گرد و خاک در جنوبشرق ایران مطالعه‌ موردی: سیستان.‎ مطالعات جغرافیایی مناطق خشک: د2 ش:5 :107-129
فریدون‌زاده، حسن و کشاورز، گلناز، یاری (1398). زیبایی‌شناسی منظر فرهنگی شهر در مختصات جغرافیا و قومیت (نمونه موردی: قوم بلوچ). برنامه­ریزی توسعه کالبدی, 6(2), 67-78.‎
لسلی فالکن، نورمن (1402). مطالعات تاریخی بلوچستان (ترجمه ملیحه درگاهی)، تهران: انتشارات پل فیروزه.
لطفی، مینا ( 1392). نقش آبرسانی در شکل‌گیری ساختار کالبدی شهر شوشتر. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، پیام‌ نور تهران غرب.
لهسائی‌زاده، عبدالعلی ( 1394). جامعه شناسی آبادان. تهران: کیان‌مهر.
مابریلی، جیمز (1369). عملیات در ایران (جنگ جهانی اول 1919-1914) (ترجمه کاوه بیات)، تهران: انتشارات رسا.
محمودی، محمدکاظم ( 1390). مطالعات تزیینات موجود در مساجد بلوچستان و ریشه‌یابی عناصر آنان. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه سیستان و بلوچستان.
مرادزاده، سام و نژاد ابراهیمی، احد (1397). مطالعه ای در معماری مساجد ایران برای الگویابی معماری مساجد بوشهر در دوره قاجار. هنرهای زیبا: معماری و شهرسازی, 23(2), 87-98. doi: 10.22059/jfaup.2019.263428.672084
مهراد، امین (1392). پژوهشی در مورفولوژی شهری: نگرشی تحلیلی بر شکل‌گیری و تحول یک شهر سنتی دزفول- ایران. پایان‌نامۀ ارشد، دانشگاه شهید رجایی.
نژاد ابراهیمی، احد، و سام مرادزاده.( 1397). مطالعه‌ای در معماری مساجد ایران برای الگویابی معماری مساجد بوشهر در دوره قاجار. هنرهای زیبا 2(33): 87-98.
وثیق، بهزاد (1399). مطالعه تطبیقی مسجد رنگونی‌های هند، امام اصفهان و کوصومبای بنگلادش. مطالعات شبه‌قاره 38(12): 261-276.
هیلن برند، رابرت ( 1387). هنر و معماری اسلامی. اردشیر اشراقی. تهران: روزنه.
هیلن برند، رابرت (1380). معماری اسلامی. باقر آیت­اله­زاده شیرازی. تهران: روزنه.