1
عضو هیات علمی گروه آموزشی تاریخ و باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان
2
گروه آموزشی تاریخ و باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران
10.22103/jic.2025.23959.1357
چکیده
بیشتر پژوهش‌هایی که تاکنون در زمینۀ قلاع دوران میانه اسلامی ایران صورت پذیرفته، در ارتباط با مناطقی هم‌چون خوزستان، فلات مرکزی، خراسان جنوبی و رشته‌کوه البرز هستند. برخی مناطق هم‌چون محدودۀ استان لرستان امروزی، کمتر از این جنبه مورد توجه پژوهش‌گران قرار گرفته است. امروزه در این استان، شواهد زیادی از قلاع مختلف به‌دست آمده که در قرون میانی اسلامی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند؛ برخی از این ابنیه تا حال حاضر نیز شهرت زیادی داشته و اهمیت خود را حفظ کرده‌اند مانند قلعۀ فلک‌الافلاک. نظر به اینکه تاکنون در ارتباط با این ابنیه پژوهش مستقل و هدف‌مندی صورت نگرفته، ضرورت داشت که در یک اثر مستقل به آنها پرداخته شود. از این رو پژوهش حاضر با طرح دو پرسشِ 1- در کدام قلاع مهم منطقه شواهدی از قرون میانی اسلامی به‌دست آمده است؟ 2-این قلاع عموماً توسط کدام گروه‌های اجتماعی اداره می‌شدند؟ به مطالعه تعدادی از قلعه‌های شاخص قرون میانه اسلامی منطقه لرستان پرداخته است. اهداف اصلی پژوهش بررسی مقایسه‌ای و تاریخ‌گذاری نسبی قلاع قرون میانی اسلامی و شناسایی احتمالی گروه‌های اجتماعی است که به نحوی در این دوران با این قلعه‌ها ارتباط داشتند. رویکرد پژوهش تاریخی است و یافته‌ها از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و بازدیدهای میدانی گردآوری شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که در قرون میانه اسلامی علاوه بر اینکه از قلاع باقیمانده از ادوار قبل استفاده می‌شده است، تعدادی قلعه نیز در این دوران ساخته شده است. قلاع این دوران منطقه به دو گروه حکومتی و غیر حکومتی قابل تقسیم هستند: هر گروه از جنبه‌هایی هم‌چون موقعیت قرارگیری، ابعاد و اندازه و مسیر دسترسی، تفاوت‌هایی با هم دارند. علاوه بر این، قلاع غیر حکومتی این دوران منطقه با برخی گروه‌های اجتماعی هم‌چون اسماعیلیه مرتبط بوده‌اند.
)