مطالعۀ قلعه‌های شاخص قرون میانی اسلامی استان لرستان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 عضو هیات علمی گروه آموزشی تاریخ و باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان

2 گروه آموزشی تاریخ و باستان شناسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

10.22103/jic.2025.23959.1357

چکیده

بیشتر پژوهش‌هایی که تاکنون در زمینۀ قلاع دوران میانه اسلامی ایران صورت پذیرفته، در ارتباط با مناطقی هم‌چون خوزستان، فلات مرکزی، خراسان جنوبی و رشته‌کوه البرز هستند. برخی مناطق هم‌چون محدودۀ استان لرستان امروزی، کمتر از این جنبه مورد توجه پژوهش‌گران قرار گرفته است. امروزه در این استان، شواهد زیادی از قلاع مختلف به‌دست آمده که در قرون میانی اسلامی نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند؛ برخی از این ابنیه تا حال حاضر نیز شهرت زیادی داشته و اهمیت خود را حفظ کرده‌اند مانند قلعۀ فلک‌الافلاک. نظر به اینکه تاکنون در ارتباط با این ابنیه پژوهش مستقل و هدف‌مندی صورت نگرفته، ضرورت داشت که در یک اثر مستقل به آنها پرداخته شود. از این رو پژوهش حاضر با طرح دو پرسشِ 1- در کدام قلاع مهم منطقه شواهدی از قرون میانی اسلامی به‌دست آمده است؟ 2-این قلاع عموماً توسط کدام گروه‌های اجتماعی اداره می‌شدند؟ به مطالعه تعدادی از قلعه‌های شاخص قرون میانه اسلامی منطقه لرستان پرداخته است. اهداف اصلی پژوهش بررسی مقایسه‌ای و تاریخ‌گذاری نسبی قلاع قرون میانی اسلامی و شناسایی احتمالی گروه‌های اجتماعی است که به نحوی در این دوران با این قلعه‌ها ارتباط داشتند. رویکرد پژوهش تاریخی است و یافته‌ها از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و بازدیدهای میدانی گردآوری شده‌اند. نتایج نشان می‌دهد که در قرون میانه اسلامی علاوه بر اینکه از قلاع باقیمانده از ادوار قبل استفاده می‌شده است، تعدادی قلعه نیز در این دوران ساخته شده است. قلاع این دوران منطقه به دو گروه حکومتی و غیر حکومتی قابل تقسیم هستند: هر گروه از جنبه‌هایی هم‌چون موقعیت قرارگیری، ابعاد و اندازه و مسیر دسترسی، تفاوت‌هایی با هم دارند. علاوه بر این، قلاع غیر حکومتی این دوران منطقه با برخی گروه‌های اجتماعی هم‌چون اسماعیلیه مرتبط بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


افشارفر، ناصر، ( 1378). فلک­الافلاک و پیوند آن با تاریخ لرستان، نشریه رشد آموزش تاریخ، س1، ش1، صص 52-55.
ایزد­پناه، حمید، (1350). آثار باستانی و تاریخی لرستان، 2ج، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
بناکتی، محمد بن داوود، (1387). تاریخ بناکتی، به­کوشش جعفر شعار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بهرامی، روح­اله و صلاح، مهدی، (1390). «دولت آل­خورشید و خلافت عباسی: بررسی مناسبات سیاسی اتابکان لر کوچک با دربار خلافت عباسی»، مجلۀ پژوهش­های تاریخی دانشگاه اصفهان، سال 3، شماره 3، صص 77-98.
تتوی، احمد بن نصرالله، (1382). تاریخ الفی، تصحیح غلام­رضا طباطبایی مجد، 8ج، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
بی ‌نام، (1395). جغرافیای لرستان پیشکوه و پشتکوه،  به کوشش سکندر امان‌اللهی بهاروند، خرم‌آباد: انتشارات شاپورخواست.
جوادی، حسن و فلور، ویلم، (1397). سه سفرنامه رابی بنیامین تطیلی، آنتونیو تنررو و میگله ممبره از زمان سلطان سنجر و اوایل صفوی، تهران: انتشارات دکتر محمود افشار.
جوینی، عطاملک، (1375).  تاریخ جهان­گشا، تصحیح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
حسن­پور، عطا و میرزایی، رضا، (1398). گنجینه آب لرستان، تهران: نشر هم­پا.
حسینی­نیا، مهدی، حیدری، مهدی و حاجی­زاده، کریم، (1394). «معماری قلعه گریت: یادنامه­ای از دوره اتابکان با استفاده از علوم باستان­شناختی و جغرافیا»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی باستان­شناسی ایران، بیرجند: انتشارات دانشگاه بیرجند، صص 1-16.
حموی، یاقوت، (1977). معجم­البلدان، تصحیح ووستنفلد، بیروت: مطبعه دار صادر.
حیدری، احمد، (1386). گزارش بررسی و شناسایی آثار و مکان­های فرهنگی دهستان پیشکوه ذلقی بخش بشارت شهرستان الیگودرز، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان، منتشر نشده.
حیدری، مهدی، حسینی­نیا، مهدی و بهرامی، امیر، (1394). «بررسی قلعۀ چنگری»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی باستان­شناسی ایران، بیرجند: انتشارات دانشگاه بیرجند، صص 1-16.
خسروی، لیلا، (1395). «پژوهشی در آرامگاه تاریخی موسوم به حاجی بکتاش در منطقه شینه قلایی لرستان»، فصل­نامه تخصصی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سال 2، شماره4، صص 59-77.
خودگو، سعادت، (1378). اتابکان لر کوچک، خرم­آباد: انتشارات افلاک.
دهگان، ابراهیم، (1333). «قلعۀ فرزین»، نشریۀ یغما، ش70، صص 85-86.
راوندی، محمد، (1333). راحه­الصدور و آیه­السرور، به کوشش محمد اقبال، تهران: نشر امیرکبیر.
رحمتی، محسن، (1396). «آوردگاه سلطان محمد خوارزمشاه و لشکر مغول»، مجلۀ تاریخ ایران، سال10، شماره3، صص 1-23.
رحمتی، محسن، (1397). «خاندان برسقی و تحولات عصر سلجوقی»، مجله پژوهش‌های تاریخی، سال پنجاه و چهار، دوره جدید، سال دهم، شماره اول(پیاپی 37)، بهار 1397، صص111-127.
رفیعی، حسن رضا، (1395). «مکان­یابی آخرین میدان­گاه نبرد سلطان محمد خوارزمشاه با مغولان»، مجلۀ پژوهش­نامۀ تاریخ، س11، ش42، صص 111-128.
سبزی، موسی، همتی ازندرانی، اسماعیل و امیدی، کاظم، (1398). «بررسی جایگاه و اهمیت قلعه ساسانی شاه جُغَل (جِقِلَه) بروجرد در حفظ امنیت راه‌های منطقه زاگرس مرکزی»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال بیست و نهم، دوره جدید، شماره 44، پیاپی 134، زمستان 1398، صص 54-35.
ستوده، حسینقلی، (1347). تاریخ آل­مظفر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
سجادی، علی، (1377). غار کوگان چشمک لرستان، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان، منتشر نشده.
صدیقیان، حسین و غلامی، حسین، (1391). «سفال­های اسلامی منقوش بدون لعاب (شبه­پیش از تاریخی) ایران»، مجلۀ پژوهش­های باستان­شناسی ایران، سال3-4، شماره 6-7، صص 134-142.
صفاکیش، حمید­رضا و حاتمیان، همایون، (1396). «لور: تثبیت ایلخانیان»، مجلۀ مطالعات باستان­شناسی پارسه، سال1، شماره2، صص 105-114.
عتبی، ابونصر محمد بن عبد­الجبار، (1334).  تاریخ یمینی، ترجمۀ ابوشرف ناصح بن ظفر بن سعد جرفادقانی، تهران: چاپخانه محمد­علی فردین.
قاسمی، فرید، (1394). دانشنامک خرم­آباد، تهران: نشر سید فرید قاسمی.
قبادی­زاده، حمزه، (1403). گزارش لایه­نگاری قلعۀ فلک­الافلاک، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان، منتشر نشده.
قزوینی رازی، نصیر­الدین ابوالرشید عبدالجلیل، (1358). النقض، تصحیح میر­جلال­الدین محدث، تهران: چاپخانه زر.
قلاوند، مصطفی و علی­پور، امین، (1394). «بررسی و پژوهشی در قلعه منگره: نمونه­ای از قلعه­های باستانی کنار شاه­راه جندی­شاپور به شاپور­خواست»، مجموعه مقالات دومین همایش ملی باستان­شناسی ایران، بیرجند: انتشارات دانشگاه بیرجند، صص 1-12.
کریمی، فاطمه و کیانی، محمد یوسف، (1364). هنر سفال­گری دوره اسلامی، تهران: مرکز باستان­شناسی ایران.
مستوفی، حمد­الله، (1362). نزهه­القلوب، تصحیح گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
مستوفی، حمد­الله، (1364). تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران: انتشارات امیر­کبیر.
موسوی کوهپر، سید مهدی، حسینی سربیشه، بهزاد و امیرحاجلو، سعید، (1402). «قلادز ازنا: استحکاماتی نویافته در گسترۀ سرزمین­های پارت و ساسانی و نقش آن در تجارت محلی و فرامنطقه­ای»، مجلۀ جستار­های باستان‌شناسی ایران پیش از اسلام، س8، ش1، ش­پ15، صص 85-101.
مهدور، مجتبی، (1385). گزارش بررسی، شناسایی و مستند­سازی آثار باستانی بخش پاپی شهرستان خرم­آباد، آرشیو اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان، منتشر نشده.
نطنزی، معین­الدین، (1383). منتخب­التواریخ، تصحیح پروین اصطخری، تهران: انتشارات اساطیر.
نیشابوری، خواجه امام ظهیر­الدین، (1332). سلجوق­نامه، به کوشش اسمعیل افشار، تهران: چاپخانه خاور.
الهیاری، فریدون؛ اعلامی زواره، زهرا و فیاض انوش، ابوالحسن، (1398). «بررسی تکاپوهای مشروعیت­یابی اتابکان لر کوچک از حملۀ مغول تا تأسیس سلسلۀ ایلخانی»، مجلۀ پژوهشنامۀ تاریخ­های محلی ایران، س7، ش2، صص 143-160.
یوسف‌وند، یونس؛ رهنما حسنوند، شهرام و امیری مهرداد، (1402). «بررسی راه ارتباطی شاپورخواست به نهاوند در دوران اسلامی بر اساس شواهد باستانشناسی و منابع مکتوب»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی،56 (1،)7-35.
----، ---- و نیستانی، جواد، (1398). «راه‌های ارﺗﺒﺎﻃﻲ بخش غربی استان ﻟﺮﺳﺘﺎن (ﻃﺮﻫﺎن) در دورة ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ و سده‌های آغازین اﺳﻼﻣﻲ (با تأکید بر ﻣﺴﻴﺮﻫﺎی بهاره)»، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال بیست و نهم، دوره جدید، شماره 44، پیاپی 134، زمستان 1398، صص 193-165.
 
منابع عربی
ابن­اثیر، علی بن محمد، (1965)، الکامل فی التاریخ، 13ج، بیروت: دار صادر.
ابن­حوقل، محمد، (1392). صوره­الارض، به کوشش یوسف بیگ باباپور، قم: انتشارات مجمع ذخایر اسلامی.
ابن­مسکویه، احمد بن محمد، (1909). تجارب­الأمم، 5ج، لیدن هلند: مطبعه بریل.
ابن­وردی، زین­العابدین بن عمر، (1389ق). تاریخ ابن­الوردی، نجف: مطبعه الحیدریه.
ادریسی، محمد بن محمد، (1409ق). نزهه­المشتاق فی اختراق­الآفاق، 2ج، بیروت: مطبعه العالم الکتب.
اصطخری، ابی­اسحاق ابراهیم بن محمد، بی­تا، مسالک الممالک، بیروت: مطبعه دار صادر.
همدانی، ابوالحسن محمد بن عبدالملک، (2008). قطع تاریخیه من کتاب عنوان السیر فی محاسن اهل البدو و الحضر، تونس: دارالغرب الاسلامیه.
 
 
-Fehervari, Geza, (1973), Islamic pottery: A comprehensive study based on the Barlow collection, London: Faber and Faber limited.
-Mason, R. B. (2004). Shine like the Sun: Luster painted and associated pottery from the medieval Middle East, Ontario: Mazda publishers.
-Afsharfar, N., (1999). “Falak-ol-Aflak and Its Connection to the History of Lorestan”, Roshd-e Amoozesh-e Tarikh Journal, Vol. 1, No. 1, pp. 52-55. (In Persian).
-Izadpanah, H., (1971). Ancient and Historical Monuments of Lorestan, 2 Vols, Tehran: National Works Association Publications. (In Persian).
Banakati, M. D., (2008). Tarikh-e Banakati, edited by Jafar Shoar, Tehran: Association of Cultural Heritage and Prominent Figures. (In Persian).
Bahrami, R. & Salah, M. (2011). “The Khorshidid Dynasty and the Abbasid Caliphate: A Study of the Political Relations between the Atabegs of Lesser Lorestan and the Abbasid Court”, Journal of Historical Research, University of Isfahan, Vol. 3, No. 3, pp. 77-98. (In Persian).
Tatavi, Ahmad bin Nasrallah. (2003). Tarikh-e Alfi, edited by Gholamreza Tabatabai Majd, 8 Vols, Tehran: Scientific and Cultural Publications. (In Persian).
 Anonymous. (2016). Geography of Lorestan Pishkuh and Pushtkuh, edited by Eskandar Amanollahi Baharvand, Khorramabad: Shapurkhast Publications. (In Persian).
Javadi, Hassan & Floor, Willem. (2018). Three Travelogues of Rabbi Benjamin of Tudela, Antonio Tenreiro, and Miguel Membree from the Time of Sultan Sanjar and Early Safavid Period, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Publications. (In Persian)
Juvayni, Ata-Malik. (1996). Tarikh-e Jahan-Gusha, edited by Mohammad Qazvini, Tehran: Donyaye Ketab. (In Persian).
Hassanpour, Ata & Mirzaei, Reza. (2019). Water Treasury of Lorestan, Tehran: Ham-Pa Publishing. (In Persian).
Hosseini-Nia, Mehdi, Heidari, Mehdi & Hajizadeh, Karim. (2015). “The Architecture of Grit Castle: A Memoir from the Atabeg Period Using Archaeological and Geographical Sciences”, Proceedings of the Second National Conference on Iranian Archaeology, Birjand: University of Birjand Publications, pp. 1-16. (In Persian).
Hamavi, Yaqut. (1977). Mu'jam al-Buldan, edited by Wüstenfeld, Beirut: Dar Sader Printing House. (In Persian).
 Heidari, Ahmad. (2007). Report on the Survey and Identification of Cultural and Historical Sites in Pishkuh Dalki District, Besharat Section, Aligudarz County, Archive of the Lorestan Cultural Heritage, Handicrafts, and Tourism Organization, unpublished. (In Persian).
-Heidari, Mehdi, Hosseini-Nia, Mehdi & Bahrami, Amir. (2015). “Study of Changari Castle, Proceedings of the Second National Conference on Iranian Archaeology”, Birjand: University of Birjand Publications, pp. 1-16. (In Persian).
-Khosravi, Leila. (2016). “A Study of the Historical Tomb Known as Haji Bektash in the Shineh Qalaei Region of Lorestan”, Quarterly Journal of the Cultural Heritage and Tourism Research Institute, Vol. 2, No. 4, pp. 59-77. (In Persian).
-Khodgoo, Sa'adat. (1999). the Atabegs of Lesser Lorestan, Khorramabad: Aflak Publications. (In Persian).
-Dehghan, Ebrahim. (1954). “Farzin Castle”, Yaghma Journal, No. 70, pp. 85-86. (In Persian) Ravandi, Mohammad. (1954). Rahat al-Sudur and Ayat al-Surur, edited by Mohammad Iqbal, Tehran: Amir Kabir Publications. (In Persian).
-Rahmati, Mohsen. (2017). “The Battlefield of Sultan Muhammad Khwarazmshah and the Mongol Army”, Iran History Journal, Vol. 10, No. 3, pp. 1-23. (In Persian).
-Rahmati, Mohsen. (2018). “The Barsiqi Family and the Developments of the Seljuk Era”, Journal of Historical Research, Vol. 54, New Series, Vol. 10, No. 1 (Issue 37), spring 2018, pp. 111-127. (In Persian).
-Rafiei, Hassan Reza. (2016). “Locating the Last Battlefield of Sultan Muhammad Khwarazmshah against the Mongols”, Historical Research Journal, Vol. 11, No. 42, pp. 111-128. (In Persian).
-Sabzi, Mousa; Hemmati Azandarani, Esmaeil & Omidi, Kazem. (2019). “The Role and Importance of the Sassanid Castle of Shah Joghali (Jeqleh) in Borujerd in Securing the Roads of the Central Zagros Region”, Islamic and Iranian History Quarterly, Al-Zahra University, Vol. 29, New Series, No. 44, Issue 134, Winter 2019, pp. 35-54. (In Persian).
-Sotoudeh, Hossein Gholi. (1968). History of the Muzaffarids, Tehran: University of Tehran Publications. (In Persian).
Sajjadi, Ali. (1998). Kogan Cave in Lorestan, Archive of the Lorestan Cultural Heritage, Handicrafts, and Tourism Organization, unpublished. (In Persian).
-Sedighian, Hossein & Gholami, Hossein. (2012). “Unpainted Islamic Pottery of Iran (Prehistoric-like)”, Journal of Iranian Archaeological Research, Vol. 3-4, No. 6-7, pp. 134-142. (In Persian).
-Safakish, Hamid Reza & Hatamian, Homayoun. (2017). “Lor: The Establishment of the Ilkhanate”, Parseh Archaeological Studies Journal, Vol. 1, No. 2, pp. 105-114. (In Persian).
-Utbi, Abu Nasr Mohammad bin Abdul-Jabbar. (1955). Tarikh-e Yamini, translated by Abu Sharaf Nasih bin Zafar bin Sa'd Jarfaqdani, Tehran: Mohammad Ali Ferdin Printing House. (In Persian).
-Ghasemi, Farid. (2015). A Small Encyclopedia of Khorramabad, Tehran: Seyyed Farid Ghasemi Publishing. (In Persian).
-Ghobadizadeh, Hamzeh. (2024). Report on the Stratigraphy of Falak-ol-Aflak Castle, Archive of the Lorestan Cultural Heritage, Handicrafts, and Tourism Organization, unpublished. (In Persian).
-Qazvini Razi, Nasir al-Din Abul Rashid Abdul Jalil. (1979). Al-Naqz, edited by Mir Jalal al-Din Mohaddes, Tehran: Zar Printing House. (In Persian).
-Qalavand, Mostafa & Alipour, Amin. (2015). “A Study of Mangerah Castle: An Example of Ancient Castles on the Jundishapur to Shapurkhast Route”, Proceedings of the Second National Conference on Iranian Archaeology, Birjand: University of Birjand Publications, pp. 1-12. (In Persian).
- Ibn al-Athir, Ali bin Muhammad. (1965). Al-Kamil fi al-Tarikh, 13 Vols, Beirut: Dar Sader. (In Arabic).
-Ibn Hawqal, Muhammad. (2013). Surat al-Ard, edited by Yousef Beig Babapour, Qom: Islamic Treasures Assembly Publications. (In Arabic).
-Ibn Miskawayh, Ahmad bin Muhammad. (1909). Tajarib al-Umam, 5 Vols. Leiden, Netherlands: Brill Printing House. (In Arabic).
-Ibn al-Wardi, Zain al-Abidin bin Umar. (1970 CE / 1389 AH). Tarikh Ibn al-Wardi, Najaf: Al-Haidariyah Printing House. (In Arabic).
-Al-Idrisi, Muhammad bin Muhammad. (1989 CE / 1409 AH). Nuzhat al-Mushtaq fi Ikhtiraq al-Afaq, 2 Vols, Beirut: Al-'Alam al-Kutub Printing House. (In Arabic).
-Istakhri, Abu Ishaq Ibrahim bin Muhammad. (n.d.). Masalik al-Mamalik, Beirut: Dar Sader Printing House. (In Arabic).
-Hamdani, Abu al-Hasan Muhammad bin Abdulmalik. (2008). Fragments from the Book "Unwan al-Sir fi Mahasin Ahl al-Badu wa al-Hadar", Tunis: Dar al-Gharb al-Islami. (In Arabic).