کارکرد لیمیا در میان زنان عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

گروه تاریخ، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران

10.22103/jic.2025.24193.1372

چکیده

اعتقاد به لیمیا به عنوان یکی از زیر شاخه‌های علوم‌غریبه در طول تاریخ همواره وجود داشته و جایگاه ویژه‌ای در میراث فرهنگی جوامع به خود اختصاص داده این علم حتی تا امروز در عصر تجدد و پساتجدد به حیات خود ادامه داده است. زنان در طول تاریخ از بازیگران اصلی لیمیا بوده و با توجه به نقش تربیتی که داشتند، آن را به نسل بعد از خود انتقال داده‌اند. در جامعۀ عصر صفوی زنان جهت ایفای نقش اجتماعی خویش و برای رسیدن به اهداف و امیالشان به اقسام مختلف لیمیا به‌ویژه طلسم و تعویذ روی می‌آوردند. این پژوهش در پی یافتن پاسخ این پرسش است که: لیمیا چه کارکردی در میان زنان عصر صفوی داشته است و چه عواملی باعث روی آوردن زنان این عصر به لیمیا و لیمیاگران شده است؟ یافته‌های این پژوهش که با روش توصیفی- تحلیلی و بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای انجام شد، نشان‌دهنده این امر بود که زنان عصر صفوی در امتداد جایگاه نقشی خود با یک رشته رویدادها و تجربه‌های متفاوت از تجربه مردان روبه رو بودند. زنان در قشربندی اجتماعی عصر صفوی، تحت تأثیر ارزش‌های هژمونیک نظام مردسالارانه قرار داشتند و موقعیت آنان در گرو انتساب به مردان بود. تمایز جنسیتی و رواج چند همسری در جامعۀ صفوی و کارکردهای همسری و مادری زنان در جایگاه نقشی زن، آنان را با بحران‌های فردی و اجتماعی مواجه می‌ساخت و چون راه‌حل‌های علمی، منطقی و متعارف در جهت برون رفت از آن‌ها نمی‌شناختند به امور خارق‌العاده از‌جمله لیمیا برای حل مسائل و مشکلات خود متوسل می‌شدند.

کلیدواژه‌ها


ابن سینا (بی‌تا). رسائل ابن سینا، نسخه خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش 1807.
احمدیان، احسان(1395).  «علوم‌غریبه در آیات و روایات و مرزبندی آن با خراافات»، مقاله کنفرانسی، سومین کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی.
اولیویه، گیوم آنتوان (1371). سفرنامه اولیویه، تهران: اطلاعات.
اولئاریوس، آدام (1363). سفرنامه آدام الئاریوس، تهران: سازمان انتشاراتی و فرهنگی ابتکار.
بلوکباشی، علی (1381). باطل سحر، دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، جلد11، مرکز دانشنامه جهان اسلام.
تاورنیه، ژان باتیست (بی‌تا). سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیرانی، اصفهان: انتشارات کتابخانۀ سنائی.
تناولی، پرویز (1385). طلسم. گرافیک سنتی ایران، تهران: بنگاه.
جملی‌ کارری‌، جووانی‌ فرانچسکو (1348). سفرنامه کارری، تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
جوهری، اسماعیل بن حماد(1404ق). الصحاح- تاج اللغة و صحاح العربیة،جلد3، لبنان، بیروت: دارالعلم للملاین.
خوانساری، آقا‌جمال (2535).کلثوم ننه، تهران: انتشارات مروارید.
دلاواله، پیترو (1370). سفرنامۀ پیترو دلاواله (قسمت مربوط به ایران)، ترجمه و حواشی از شعاع‌الدین  شفا، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دُنیاری، سکینه (1394). «وضعیت اجتماعی زنان در دوره صفوی با تکیه بردیدگاه سفرنامه‌نویسان»، فصل‌نامۀ جُندی‌شاپور، دانشگاه شهید چمران، س 1، ش 3، 23-39.
دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامۀ دهخدا، زیر نظر دکتر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی، دوره 15جلدی، تهران: موسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران با همکاری انتشارات روزنه.
رضایی، مرجان (1390). «تحلیل و تبیین خرافات در عصر صفوی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ تاریخ ایران اسلامی، اصفهان: گروه تاریخ.
رستم‌الحکماء، محمدهاشم (1382). رستم التواریخ، تهران: دنیاى کتاب‌.
رستمی، محسن و دیگران (1402). «بازتاب خرافه‌گرایی و مؤلفه‌های آن در شعر شاعران عصر صفوی«، نشریه علمی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، دوره16، ش 84، صفحات141-160.
سحر العیون؛ نسخه خطی،کتابخانۀ مجلس شورای ملی، ش 2304.
شاردن، ژان (1372). سفرنامه شاردن،ترجمه اقبال یغمایی، مجموعه5 جلدی، تهران: توس.
شریعت‌زاده، علی‌اصغر (1371). فرهنگ مردم شاهرود، ناشر مؤلف.
شیخ بهایی، بهاءالدین محمد بن حسین (1351). نقش سلیمانی در علوم غریبه خاصه احضار ارواح- سحر- طلسمات، بضمیمه تعویذات نقش بندی، نسخه خطی، کتابخانه ملی، ش18694.
__________________ (1390). کشکول شیخ بهائی، قم:انتشارات نیلو فرانه.
صائب تبریزی (1367). دیوان صائب تبریزی، غزلیات، به کوشش محمد قهرمان، ج 4، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فیض‌کاشانی، ملّا محسن (1387).  مجموعه رسائل (1)، تصحیح بهرادجعفری، تهران: مدرسه عالی شهید مطهری.
فیگوئروا، دسیلوا (1363). سفرنامۀ دن‌گارسیا دسیلوا فیگوئروا، ترجمۀ غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
شیرازی، قطب‌الدین محمود بن ضیاءالدین مسعود (1369). درة التاج، تصحیح سید محمد مشکوة، چاپ3، تهران: انتشارات حکمت.
قلی‌زاده، آذر (1383). «نگاهی جامعه‌شناختی به موقعیت زنان در عصر صفوی»، پژوهش زنان، دورۀ2، ش2، صفحات 77-88 .
کاشفی، ملا حسین واعظ (بی‌تا). کشف الاکشاف اسرار قاسمی در علم کیمیاو سیمیا ولیمیا و ریمیا و هیمیا، نسخه خطی، کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش 128256.
کریمی، بهزاد (1399). ««لیمیای صفوی»: بازخوانی «اسرار قاسمی» و اثری نویافته از ملاجلال منجم یزدی»، آیینه میراث، ش68، صفحات 115-130.
کریمی، بهزاد (1402). از طلسم تا تاریخ ایران عصر شاه عباس از منظر علوم غریبه(بر اساس رساله‌ای منتسب به ملا‌جلال منجم یزدی)، انتشارات نگارستان اندیشه.
کمره‌ای، محمد‌باقر (1351). آسمان و جهان، تهران: انتشارات اسلامیه.
ماهیار، عباس (1383). «خاقانی و علوم غریبه»، نشریه مطالعات و تحقیقات ادبی، ش1و2 ، صفحات 113-127.
مجلسی، محمد باقر (1423). زاد‌المعاد-مفتاح‌الجنان،  بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
معین، محمد (1381). فرهنگ معین، گردآورنده عزیزالله علیزاده،دوره 2جلدی، چاپ4، تهران: انتشارات ادنا.
منشی قمی، احمد بن حسین (1383). خلاصة التواریخ، جلد ۱، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپدانشگاه تهران.
مکمونی قزوینی، زکریا ابن‌محمد‌ ابن‌محمود (1361).  عجایب المخلوقات، تصحیح نصرالله السبوحی، الطبعه الثانیه.
مؤمن تنکابنی، سید محمد (بی‌تا). تحفۀ حکیم مؤمن، ناشر کتابفروشی محمودی.
میر‌داماد، مولانا محمد باقر میر‌حسینی فندرسکی (بی‌تا). خود آموز در علوم و فنون غریبه در تسخیرات و ختومات و احضارات در جن و انس و موکل در ادیعات کار‌گشایی و بخت‌گشایی و طلب فرزند محبت و رزق و روزی و فروش متاع فتح و یروزی و باطل نمودن طلسمات و جادو همراه کتاب اعظیم جُنَة‌الواقیۀ، بی‌نا.
وحشی بافقی (2535). دیوان وحشی بافقی، ویراستار حسین نخعی، چاپ5، تهران: انتشارات امیرکبیر.
هدایت، صادق(2536). نیرنگستان، تهران: جاویدان.