بررسی و تحلیل تزیینات گچی و آجری سرای قلمدانی، شهر همدان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی گروه ایرانشناسی دانشگاه بوعلی سینا

10.22103/jic.2024.23063.1301

چکیده

سرای قلمدانی شهر همدان، که در سال 1224 هـ.ق ساخته شده، از جمله بناهایی است که از لحاظ تزیینات از اهمیت زیادی برخوردار است. این بنا از لحاظ تزیینات آجرکاری و گچی از جمله بناهای شاخص شهر همدان قلمداد می‎ شود که تاکنون مطالعات جامعی درباره آن صورت نگرفته است. هدف این پژوهش مطالعه تزیینات آجری و گچی این بنا و تأثیر فرهنگ‎ های مختلف در شکل‎ گیری این تزیینات است تا بر اساس آن تاریخ ‎گذاری جدیدی برای ساخت و اجرای تزیینات بنا ارائه دهد. رویکرد این پژوهش کیفی بوده و برای جمع ‎آوری داده ‎ها از دو روش میدانی و اسنادی استفاده شده است. نتایج این پژوهش نشان می‎دهد که در سرای قلمدانی از گونه ‎های مختلف آجر برای ساخت و اجرای تزیینات سرای قلمدانی استفاده شده و نقوش ایجادشده عموماً هندسی و گیاهی هستند. اگرچه نقش خفته ‎راسته با فرهنگ ایرانی منطبق بوده اما نقوش خورشیدی و کاسه بشقابی به تأثیر از فرهنگ غرب هستند. در اجرای تزیینات گچی، بندهای گچی برجسته را می ‎توان دارای منشأ بومی دانست؛ اما در اجرای تزیینات سرستون‎ ها و شیارهای ستون‎ ها و همچنین نقوش کاسه ‎بشقابی ایجادشده با استفاده از گچ تأثیر فرهنگ غرب به خوبی قابل مشاهده است. لذا با توجه به تزیینات اجراشده می ‎توان گفت که سرای قلمدانی در دو دوره شکل‌ گرفته است، دوره اول سال 1224 هـ.ق است که مربوط به ساخت بنا بوده و در دوره دوم تزیینات این بنا اجرا شده که مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. باستانی، سمیه و توکلی، علی (1397)، بررسی نقوش و ترکیبات آجری دوره قاجار در شهر بیرجند، آجرستان ج3، مجموعه مقالات همایش آجر و آجرکاری در هنر و معماری ایران، به کوشش مهدی مکی‎نژاد، تهران: فرهنگستان هنر، 380-349.
  2. بلالی اسکویی، آزیتا و حجازی، تینا (1399)، بررسی تزیینات تالارهای خانه‌های قاجاری شهر تبریز، پژوهش در هنر و علوم‌انسانی، شماره 8، پیاپی 31: 58-51.
  3. بمانیان، محمدرضا، مؤمنی، کوروش و سلطان‎زاده، حسین (1390)، بررسی تطبیقی نقوش کاشیکاری دو مسجد ـ مدرسه چهارباغ و سید اصفهان، مطالعات تطبیقی هنر. سال اول، شماره دوم، 16 - 1.
  4. ترکشاوند، بهاره، افضلیان، خسرو، صحاف، خسرو و ثقه الاسلامی، عمیدالاسلام (1400)، تأثیر تحولات معماری اواخر دوره قاجار بر تزیینات خانه‎های مشهد، مطالعات هنر اسلامی، 18(42): 73-58.
  5. تقوی‎نژاد، بهاره (1396)، بررسی تزیینات گیاهی و هندسی محراب‎های گچ‌بری مجموعه آرامگاهی تربت شیخ جام، هنر اسلامی، شماره 13: 31-17.
  6. چالش‎گر،پگاه، خاکپور، مژگان و اصغرزاده، علی (1402)، نگرش تحلیلی بر آرایه‎های معماری خانه‎های قاجار؛ موردشناسی: خانه قاجاری فیض مهدوی شهر کرمانشاه، هنر و تمدن شرق، شماره 40: 54-35.
  7. حسینی، سید باقر و سیدین خراسانی، سیده زهرا (1395)، مجموعه جامع مصالح شناسی دفتر اول: آجر در معماری (زیبایی و کارایی‌ها)، تهران: دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی.
  8. حیدر نتایج، وحید و مقصودی، میترا (1398)، مقایسه تطبیقی مضامین مشترک گیاهان مقدس در نقشمایه‎های گیاهی معماری پیش از اسلام ایران و آرایه‎های معماری دوران اسلامی (با تأکید بر دوره امویان و عباسیان)، باغ نظر، 16(17): 50-35.
  9. خیری، علی و اعتصام، ایرج (1401)، تحلیل مجموعه برج های آرامگاهی سمیران و خرقان (از منظر هندسه و تناسبات بنا)، رهپویه معماری و شهرسازی، شماره 1: 81-67.
  10. دادور، ابوالقاسم و مصباح اردکانی، نصرت‎الملوک (1385)، بررسی نقوش و شیوه تزیین توپی گچی ته آجری در بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی، هنرهای زیبا، شماره 26: 92-85.
  11. ذاکرزاده، امیرحسین (1387)، عمارت ملیجک، پیام بهارستان، دوره دوم، سال اول، شماره 1 و 2: 396-386.
  12. زارعی، محمدابراهیم (1390)، ساختار کالبدی- فضایی شهر همدان از آغاز دوره ی اسلامی تا پایان دوره ی قاجار براساس مدارک و شواهد موجود، پژوهش‎های باستان‎شناسی ایران، 1(1): 82-57.
  13. زرگرزاده دزفولی، مجتبی، لاری بقال، کیانوش، سالاری‎نسب، نجمه و مراد بابایی، مهناز (1395)، خوون‌چینی، تکامل و تناسب ابعاد آجر در نماسازی‌های آثار معماری دزفول، مطالعات معماری ایران، 9(9): 65-47.
  14. زمرشیدی، حسین و صادقی حبیب‎آباد، علی (1397)، آجر و هنر آجرکاری از دوران باستان تا امروز، شهر ایرانی - اسلامی، 9 (33): 5-17.
  15. زمرشیدی، حسین (1401)، پیوند و نگاره در آجرکاری، تهران: نشر زمرد.
  16. سلطان‎زاده، حسین (1390)، فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران، تهران: دفتر پژوهش‎های فرهنگی.
  17. _____ (1393)، فضاهای ورودی خانه‌های تهران قدیم، تهران: دفتر پژوهش‎های فرهنگی.
  18. سعادتی خمسه، مهدی (1396)، ارزیابی انتقادی گرایش به معماری غرب در کاخ های دوره قاجار، مدیریت شهری، 16(46): 198-179.
  19. شکفته، عاطفه و صالحی کاخکی، احمد (1393)، شیوه‎های اجرایی و سیر تحولات تزیینات گچی معماری ایران در قرون هفتم تا نهم هجری، نگره، شماره 30، 81-62.
  20. سلیمانی، پیمان (1398)، خانه‎باغ فریدون سروشیان در کرمان، گلستان هنر، 2(6): ۵۰-۳۹.
  21. سید، محمود و بابایی توسکی، مهناز (1393)، بررسی سبک و اسلوب معماری دوره هخامنشیان، پژوهش‎نامه تاریخ، 10(37): 81-63.
  22. شکفته، عاطفه، احمدی، حسین و عودباشی، امید (1394)، تزیینات آجرکاری سلجوقیان و تداوم آن در تزیینات دوران خوارزمشاهی و ایلخانی، پژوهش‎های معماری اسلامی، شماره 6، 104-84.
  23. طاووسی، محمود و آزادی، فریبا (1385)، کیمیای آجر و نقش در گنبد خاگی مسجد جامع اصفهان، مدرس هنر، 1(1): 44-29.
  24. عابدیان جلودار، زینب و شیخی، علیرضا (1400)، مطالعه نقوش تزیینی - آجری بناهای قاجار و پهلوی تهران، پژوهش‎های باستان‎شناسی ایران، شماره 31: 379-355.
  25. عزیزی بندرآبادی، حمید، میردهقان اشکذری، سید فضل‎اله و مهجور، فیروز (1399)، پژوهشی بر هنر آینه‎کاری در خانه‎های قاجاری بافت تاریخی شهر یزد، پژوهش‎های باستان‎شناسی ایران، 10(27): 255-235.
  26. فدایی، حمید، میرزایی، آزیتا و رفیعی علوی، بابک (1397)، واژگان و اصطلاحات در زمینه آجر و آجرکاری، آجرستان ج3، مجموعه مقالات همایش آجر و آجرکاری در هنر و معماری ایران، به کوشش مهدی مکی‎نژاد، تهران: فرهنگستان هنر، 271-245.
  27. فرخی، علی و اکبری، امیر (1392)، بررسی میل، مناره های خراسان (با تکیه بر نقش سازه ای و محتوای کتیبه های آن ها)، پژوهش‎نامه تاریخ، شماره 32، 136-111.
  28. قبادیان، وحید (1393)، سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران، تهران: موسسه علم معمار رویال.
  29. قبادیان، وحید و قبادیان، سمیرا (1395)، کتاب سنت و تجدد معماری در دارالخلافه ناصری، تهران: نشر علم معمار رویال.
  30. قربانی، نوشین، طوفان، سحر، شاه‌حسینی، حبیب، ولی‌زاده، نیماو ستاری ساربانقلی، حسن (1401)، بررسی نمود گفتمان‌‌های عصر پهلوی اول در معماری بناهای عمومی این دوره در شهر تبریز بر اساس تئوری میشل فوکو، آرمانشهر، 15(41): 152-139.
  31. کاظم‎پور، مهدی، صلاحی، مریم و یاری، زهرا (1400)، بررسی آرایه های تزئینی خانه های قاجاری شهر اردبیل (مطالعه موردی: خانه تاریخی حاج میرزا ابراهیم صادقی)، هنرهای صناعی اسلامی، شماره 2، پیاپی 7: 19-1.
  32. کلانتری، مائده (1401)، چیدمان و آرایه‎های آجری، اصفهان: انتشارات برگ سفید.
  33. کیان‎مهر، قباد، تقوی نژاد،بهاره و میرصالحیان، صدیقه (1394)، گونه‌شناسی تزیینات قواره‌‌بری در فرم خورشیدی درها (مطالعه موردی: درهای بناهای سلطنتی دوره قاجار تهران)، نگره، 10(34): 91-78.
  34. کیانی، مصطفی (1392)، جایگاه هنر آجرکاری تزیینی در معماری دوره پهلوی اول، هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی، 18(1): 28-15.
  35. لشکری، آرش (1396)، بررسی و تحلیل گچ‌بری‌های نویافته ایلخانیان آوه، باستان‎شناسی پارسه، شماره 2: 104-91.
  36. ماهرالنقش، محمود (1380)، آجرکاری در ایران، هنر، شماره 47، 83-78.
  37. مبینی، مهتاب و شافعی، آزاده (1394)، گونه‌شناسی تزئینات قواره‌‌بری در فرم خورشیدی درها (مطالعه موردی: درهای بناهای سلطنتی دوره قاجار تهران)، جلوه هنر، شماره 14: 64-45.
  38. مکی‎نژاد، مهدی (1397)، کاربرد آجر در خانه‎های شهر سیرجان (اواخر دوره قاجار تا دوره پهلوی)، آجرستان ج2، مجموعه مقالات همایش آجر و آجرکاری در هنر و معماری ایران، به کوشش مهدی مکی‎نژاد، تهران: فرهنگستان هنر، 266-247.
  39. مشهور، زینب (1400)، بررسی آرایه‌های آجری خانه‎های تاریخی بهبهان در دورۀ پهلوی. مطالعات معماری ایران، 10(20): 48-27.
  40. مؤمنی، کوروش و مسعودی، زهره (1396)، بررسی فرم و نقش گلدان در مسجد – مدرسه‎های قاجار در قیاس با مدارس صفوی (با تأکید بر نقوش مسجد - مدرسه سپهسالار جدید)، پژوهش هنر، شماره 14: 107-93.
  41. نظری ارشد، رضا و زارعی، علی (1395)، بررسی آرایه‎های معماری گنبد علویان همدان، نگارینه هنر اسلامی، شماره 9: 21-4.
  42. نعیما، غلامرضا (1376)، دزفول شهر آجر، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور.
  43. وحدت‎زاد، وحید (1386)، تأملی بر شهرسازی دوره پهلوی اول (مطالعه موردی: شهر یزد)، هنرهای زیبا، 31(31): 14-5.

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار