نقش وقف در فراز و فرود مدارس نظامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

2 دانش آموخته دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، گروه تاریخ، دانشکده حقوق و علوم اجتماعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

10.22103/jic.2024.23259.1312

چکیده

وقف به عنوان یک سنت فرهنگی و دینی در تاریخ ایران، بعد از برپایی نهادهای علمی و فرهنگی، موجب پایداری نهادهای علمی می‌گردیده است. مدارس نظامیه یکی از این نهادهای علمی و فرهنگی مبتنی بر وقف می‌باشند که در عصر سلجوقی و در دورۀ وزارت خواجه نظام‌الملک طوسی با اهداف مورد نظر وی ایجاد شدند. این مدارس علاوه بر اینکه در دورۀ سلجوقی فعالیت گسترده‌ای داشتند بعد از افول خواجه نظام‌الملک و خاندانش در دستگاه دیوان سالاری عصر سلجوقی نیز به فعالیت خود ادامه دادند. فعالیت برخی از این مدارس نظامیه مانند نظامیه بغداد حتی در دورۀ بعد از سلجوقی نیز برای مدتی تداوم یافت. از آنجا بین وقف و نهادهای مبتنی بر وقف یک رابطه دو سویه بر قرار می‌باشد فعالیت آنها و تداوم این فعالیت وابسته به تداوم این رابطه دو سویه دارد. در بین نهاد وقف و مدارس نظامیه در عصر سلجوقی نیز این رابطه دو سویه برقرار می‌باشد. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای و با رویکرد تاریخی سعی دارد تا نقش وقف را در شکل‌گیری، پایداری و افول مدارس نظامیه مورد بررسی و بازکاوی قرار دهد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد؛ موقوفات ایجاد شده برای مدارس نظامیه باعث ایجاد منابع مالی مستقل بر آنها گردید به گونه‌ای که موجبات پایداری مدارس نظامیه را در برهه‌های زمانی مختلف به همراه آورد. حملات اقوام شرقی، افول سیاسی حکومت سلجوقیان و خاندان نظام‌الملک و درگیری‌های مذهبی و نبود حمایت سیاسی فراگیر از شافعیان و مدارس نظامیه، موجبات افول مدارس نظامیه را در دوران اواخر سلجوقیان و بعد از افول آنها فراهم آورد.

کلیدواژه‌ها


ابن‌اثیر، عزالدین علی (1371) . تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت، تهران: موسسه مطبوعات علمی.
ابن‌اسفندیار، محمد بن حسن (1366) . تاریخ طبرستان، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: پدیده خاور.
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله بن محمد بن ابراهیم اللواتی طنجی (1376) . ترجمه رحله ابن بطوطه، ترجمه محمد علی موحد، تهران: آگاه.
ابن‌جبیر، محمد بن احمد (1370) . سفرنامه ابن جبیر، ترجمه پرویز اتابکی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
ابن‌جوزی، أبوالفرج عبدالرحمن بن على بن محمد ابن الجوزى (1412ﻫ.) . المنتظم فى تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، طالأولى، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌خلکان، احمد بن محمد (1381) . منظرالانسان ترجمۀ وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان ابن خلکان، ترجمه احمد بن محمد بن عثمان بن علی بن احمد سنجری، تصحیح و تعلیق فاطمه مدرسی، ارومیه: دانشگاه ارومیه.
ابن‌فوطی، کمال‌الدین عبدالرزاق بن احمد شیبانی (1381) . الحوادث الجامعه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن مفاخر و آثار فرهنگی.
اسنوی، عبد الرحیم بن حسن (1422ﻫ) . طبقات الشافعیه، محقق کمال یوسف حوت، بیروت: دارالکتب العلمیه.
اشپولر، برتولد (1354) . جهان اسلام، ترجمه قمر آریان، تهران: امیرکبیر.
اصفهانی، محمود بن محمد بن الحسین (1364) . دستور الوزاره، محقق رضا انزابی نژاد، تهران: امیرکبیر.
باخرزی، علی بن حسن بن علی بن ابی الطیب (1414ﻫ.) . دمیه القصر و عصر اهل العصر، بیروت: دارالجیل.
باسورث، کلیفورد ادموند (1371) .«تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (614-390هجری) »، تاریخ ایران کیمبریج، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان، گردآورنده جی.آ.بویل، مترجم حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
بنداری اصفهانی، فتح بن علی (2536) . تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه محمد حسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ترکمنی‌آذر، پرین (1385) . «سلجوقیان: اختلافات مذهبی و پیامدهای آن»، پژوهشنامه علوم انسانی، شماره 51، صص74-53.
جوینی، منتجب‌الدین بدیع اتابک علی بن‌احمد (1384) . عتبۀالکتبه مجموعه مراسلات دیوان سلطان ‏سنجر، تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال، تهران: اساطیر.
حسینی یزدی، محمد بن محمد بن محمدبن نظام (1388) . العراضۀ فی الحکایۀ السلجوقیۀ، به کوشش مریم میرشمسی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
خواجه نظام‌الملک طوسی (1378) . سیرت الملوک (سیاستنامه) ، مصحح هیورت دارک، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین (1380) . تاریخ حبیب‌السیر، تهران: خیام.
راوندی، مرتضی (1382) . تاریخ اجتماعی ایران، تهران: نگاه.
زراعت پیشه، محمود، خلیفه، مجتبی و نوفرستی، زینب (1398) .«وقف در مدارس نظامیه: از ظاهر دینی تا باطن سیاسی». اولین همایش ملی کارکرد وقف در توسعه انسانی با تاکید بر وقف علمی، دانشگاه بیرجند.
سبکی، عبدالوهاب بن علی (بی‌تا) . طبقات الشافعیه الکبری، مصحح محمود محمد طناخی و عبدالفتاح محمد حلو، بیروت: دار احیاء الکتب العربیه.
سمعانی، ابوسعد عبدالکریم بن محمد بن منصور التمیمی (1382ﻫ) . الانساب، مصحح عبدالرحمن معلمی، حیدر آباد: دایرۀ المعارف العثمانیه.
صدقی، ناصر و داود قاسم‌پور (1394) . «ورود سلجوقیان به خراسان و مسئله «محنت» شافعی – اشعری‌های نیشابور»، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، سال ششم، شماره یازدهم، صص126-101.
طباطبایی، سید جواد (1385) . خواجه نظام‌الملک گفتار در تداوم فرهنگی ایران، تبریز: ستوده.
طرطوشی المالکی، ابوبکر محمد بن محمد ولید الفهری (1415ﻫ.) . سراج الملوک، مصحح نعمان صالح صالح، ریاض: دارالعاذریه للطباعه و النشر.
ظهیری نیشابوری، ظهیرالدین (1390) . سلجوقنامه، به انضمام ذیل سلجوقنامه ابوحامد محمدبن ابراهیم، تصحیح میرزا اسماعیل افشار «حمید الملک» و محمّد رمضانی صاحب کلاله خاور، تهران: اساطیر.
عباسی، علی‌اکبر (1398) . «تأثیرات موقوفات نظامیه بغداد در شکوفایی علمی آن»، همایش ملی کارکرد وقف در توسعه انسانی با تاکید بر وقف علمی مجموعه مقالات اولین همایش ملی کارکرد وقف در توسعه، دانشگاه بیرجند.
عزاوی، عباس (1425ﻫ.) . موسوعۀ تاریخ العراق بین احتلالین، بیروت: الدارالعربیةللموسوعات.‏
غزالی، ابوحامد محمد (1383) . کیمیای سعادت، ترجمه حسین خدیوجم، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فارسی، عبدالغافر بن اسماعیل (1403ﻫ) . تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، قم: ‏جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.‏
قزوینی، زکریا بن محمد (1373) . آثار البلاد و اخبار العباد، تهران: امیرکبیر.
کاتب اصفهانی، عمادالدین محمد بن محمد بن حامد (1425ﻫ.) . تاریخ دولۀ آل سلجوق، به کوشش یحیی مراد، بیروت: دارالعلمیه.
کجباف، علی‌اکبر (1386) . «بررسی علل کشمکش‌های مذهبی میان خجندیان و صاعدیان در اصفهان عصر سلجوقی»، فصلنامه علوم انسانی، سال هفدهم، شماره 65، صص142-125.
کسایی، نورالله (1363) . مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن، تهران: امیرکبیر.
مافروخی اصفهانی، فضل‌بن‌سعده (1385) . ترجمه محاسن اصفهان، ترجمه حسین بن محمد آوری (قرن 8ﻫ) ، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.
مجمل‌التواریخ و القصص (بی‌تا) . تصحیح ملک الشعرای بهار و به همت رمضانی، تهران: کلاله خاور.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکر (1364) . تاریخ گزیده، مصحح عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکر (1381) . نزهه القلوب، مصحح محمد دبیر سیاقی، قزوین: حدیث امروز.
ناصر خسرو، قبادیانی مروزی (1381) . سفرنامه ناصر خسرو، تهران، زوار.
هندوشاه بن سنجر بن عبدالله صاحبی نخجوانی (1357) . تجارب السلف، تصحیح عباس اقبال، تهران: طهوری.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1381) . معجم‌الادباء، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: سروش.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1995م) . معجم‌البلدان، بیروت: دارصادر.