بازتاب تعامل عناصر فرهنگی ایرانی_اسلامی در شکوفایی علمی و ادبی جرجان: با تأکید بر دوره زیاریان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه فلسفه و کلام اسلامی ، دانشکده الهیات و معارف اسلامی ، دانشگاه علامه طباطبائی (ره)، تهران، ایران

2 دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی ، دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی ، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین

3 دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده علوم و تحقیقات اسلامی، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران

10.22103/jic.2024.23040.1298

چکیده

طی قرون اولیه اسلامی ، شهر جرجان در حوالی شمال شرقی فلات ایران ، نمونه ای از تعاملات سازنده عناصر فرهنگی ایرانی – اسلامی به شمار می آمد ؛ به رغم نابودی شهر تاریخی جرجان ، این پژوهش با شیوه ای کتابخانه ای و با روش تحلیل تاریخی توانسته است با استفاده از مهم ترین منابع و پژوهش های مرتبط به شناخت تعاملات این عناصر فرهنگی دست یابد . دستاورد این پژوهش نشان داده است که طی قرونی اولیه اسلامی ، به ویژه در دوره زیاریان ، هم زیستی سازنده حاملان فرهنگ ایرانی با مهاجران عرب در این شهر موجب رسیدن هر دو دسته به اهداف علمی و ادبی خود و شکوفایی این شهر بوده است . سیاست های فرهنگی زیاریان ، موجب احیای الگوی فرهنگ ایرانی ، کمک به احیای زبان فارسی ، سنت های ایرانی و درخشش علمی گردید ؛ هم زمان ، در شرایطی از آرامش محیطی ، فعالیت های علمی خاندان هایی اکثراً از تبار مهاجران عرب مانند اسماعیلی و مهلّبی ، به توسعه علوم اسلامی ، به ویژه شکوفایی علم حدیث انجامید . از طرفی دیگر ، اهتمام به بلاغت عربی ، وجه مشترک گرایش هر دو دسته بود . این پژوهش ، همچنین ، به شناخت توصیفی جغرافیا ، بافتار جمعیتی ، مذهبی و محلات این شهر نیز پرداخته است تا بدین ترتیب ، نقش بستر های جغرافیای شهری و انسانی را در رشد ، توسعه و تحولات علمی و ادبی بهتر سنجیده باشد 

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. آذرنوش، آذرتاش (1395). چالش میان فارسی و عربی. تهران: نشر نی.
  2. ابن اثیر جزری (1965). الکامل فی التاریخ. ج3، بیروت: دارالصادر.
  3. ابن أعثم کوفی، ابومحمد احمد (1411). الفتوح. تحقیق علی شیری، ج 7، بیروت: دار الأضواء.
  4. ابن العدیم، کمال الدین عمر بن احمد بن ابی جراده (بی­تا). بغیه الطلب فی تاریخ حلب. ج1، بیروت: دارلفکر.
  5. ابن جوزی، أبوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد (1412). المنتظم فی التاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، ج4، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  6. ابن خلدون، عبدالرحمن (1363). تاریخ ابن خلدون. ترجمه عبدالمحمد آیتی، ج2، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  7. ابن رسته، احمد بن عمر (1380). الأعلاق النفیسه. ترجمه حسین قره چانلو، تهران: امیر کبیر.
  8. احیائی، زینب (1381). تاریخ گرگان (از دوران باستان تا عصر حاضر). تهران: برگ زیتون.
  9. اسحاق بن الحسین (1408م). آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهوره فی کل مکان. بیروت: عالم الکتب.
  10. الإسماعیلی، أبی بکر احمد بن ابراهیم (1993). معجم فی أسامی شیوخ ابوبکر اسماعیلی. محقق عبدالله عمر البارودی، بیروت: دارالفکر.
  11. اشپولر، برتولد (1373). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمه جواد فلاطوری و مریم میراحمدی، (چاپ چهارم)، تهران: علمی و فرهنگی.
  12. افشار سیستانی، ایرج (1378). پژوهش در نام شهرهای ایران. تهران: روزنه.
  13. افشار سیستانی، ایرج (1381). دریای مازندران. تهران: وزارت امور خارجه.
  14. بابک، فرزانه. «ثابت بن محمد جرجانی». دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج17.
  15. باسورث، سی. ای. «نکاتی چند در باب وقایع تاریخی مربوط به آل زیار در گرگان و طبرستان». ترجمه احمد احمدی بیرجندی، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد، شماره2، سال ششم، ص90- 384.
  16. بایزیدی، علی (1397). « جستار گرگان یا جرجان؟». فصلنامه فرهنگی، هنری، ادبی و تاریخی استارباد، سال چهارم، شماره یازدهم.
  17. براون، ادوارد (1335). تاریخ ادبی ایران. ترجمه علی پاشا صالح، (چاپ دوم)، ج1،2، تهران: ابن­­سینا.
  18. بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی (1988). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبه الهلال.
  19. بویل، جی آ (1387). تاریخ ایران کمبریج. ترجمه حسن انوشه، ج5، تهران: امیر کبیر.
  20. بیات، عزیز الله (1383). کلیات جغرافیای طیبعی و تاریخی ایران. تهران: امیر کبیر.
  21. بیات، علی و محمد رضا خسروی (1389). «نقش خاندان­های برجسته ایرانی در فرآیند تکامل دو فرهنگ ایرانی _ اسلامی تا سده چهارم هجری». پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال 43، شماره یک، ص 35.
  22. بیرونی، ابوریحان (1363). آثار الباقیه. ترجمه اکبر دانا سرشت، (چاپ سوم)، تهران: امیر کبیر.
  23. پرویز، عباس (1390). تاریخ سرزمین ایران. تهران: نگاه.
  24. پیرنیا، حسن (بی­تا). تاریخ ایران(از آغاز تا انقراض ساسانیان). تهران: کتابخانه خیام.
  25. ثقفی کوفی، ابواسحاق ابراهیم بن محمد (1373). الغارات. ترجمه عزیز الله عطاردی، بی­جا: عطارد.
  26. جاحظ، عمر بن بحر (1411ق). رسائل الجاحظ. تحقیق عبدالسلام محمد هارون، بیروت: درالجیل.
  27. جعفریان، رسول (1383). تاریخ تشیع در جرجان و استرآباد. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
  28. حسنی داعی الاسلام، محمد علی (1361). وندیداد. دار مستتر، نشر دانش.
  29. حموی، یاقوت (بی­تا). معجم الأدباء. مصحح عبدالمحمد آیتی، (چاپ دوم)، ج15، تهران: سروش.
  30. خاتمی، احمد (1370). فرهنگ علم کلام. تهران: صفا.
  31. خسروی، خسرو؛ مخلصی، محمدعلی (1393). مقاله جرجان. دانشنامه جهان اسلام، ج10.
  32. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود (1368). الأخبارالطوال. تحقیق عبدالمنعم عامر، قم: منشورات رضی.
  33. ذبیحی، مسیح (1363). گرگان نامه. به کوشش ایرج افشار، تهران: بابک.
  34. ذهبی، شمس­الدین محمد بن احمد (1993). تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، (ط الثانیه)، بیروت: دارالکتاب العربی.
  35. رازی، عبدالله (1389). تاریخ کامل ایران. (چاپ بیست و دوم)، تهران: اقبال.
  36. زرکلی، خیرالدین (1989). الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین. بیروت: دارالعلم للملایین.
  37. زرین کوب، عبدالحسین (1368). تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل­بویه. تهران: امیرکبیر.
  38. سجادی، صادق. «خاندان مهلب بن ابی صفره». دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج1، 8- 154
  39. سمعانی، ابو سعید عبدالکریم بن محمد بن منصور (1962). الأنساب. تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، ج8 و 5 و 2، حیدرآباد: مجلس دائره المعارف العثمانیه.
  40. سهمی، ابوالقاسم حمزه بن یوسف (1987). تاریخ جرجان. محقق محمد عبدالمعیدخان، (الطبعه الرابعه)، بیروت: عالم الکتب.
  41. صدیق، عیسی (1351). تاریخ فرهنگ ایران. (چاپ ششم)، تهران: دانشگاه تهران.
  42. صفا، ذبیح الله (1368). تاریخ ادبیات در ایران. (چاپ نهم)، تهران: فردوس.
  43. ضیاء پور، جلیل (بی­تا). مادها و بنیانگذاری نخستین شاهنشاهی در غرب فلات ایران. تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
  44. طبری، ابو جعفرمحمد بن جریر (1967). تاریخ الطبری. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، (ط الثانیه)، ج5 و 4، بیروت: دارالتراث.
  45. طبری، محمد بن جریر (بی­تا). تاریخ الرسل و الملوک. بیروت: موسسه الاعلمی.
  46. عماری، حسین (1385). «آل زیار». دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج2.
  47. عوفی، سدید الدین محمد (بی­تا). لباب الالباب. مصحح عزیز الله علیزاده، بی­جا: فردوس.
  48. فرشاد، مهدی (1366). تاریخ علم در ایران. (چاپ دوم)، ج2، تهران: امیرکبیر.
  49. فضلی، ابوالفضل؛ سپهری، محمد (1398). «آموزش و نهادهای آموزشی آل زیار و انعکاس آن در قابوسنامه». نشریه تاریخ. شماره 55، صص 71-96.
  50. قائمی، رمضانعلی (1387). گرگان. گرگان: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
  51. کریستن سن، آرتور (1374). وضع ملت ودولت و درباردر دوره­ شاهنشاهی ساسانیان. ترجمه مجتبی مینوی، (چاپ دوم)، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی.
  52. کیانی، محمد یوسف (1370). شهرهای ایران. ج4، تهران: جهاد دانشگاهی.
  53. گردیزی، ابو سعید عبدالحیبن الضحاک بن محمود (1363). زین الأخبار. مصحح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
  54. گرگانی، فخرالدین اسعد (1369). ویس و رامین. تهران: جامی.
  55. لامعی گرگانی، محمد بن اسماعیل (1355). دیوان لامعی. به کوشش محمود دبیر سیاقی، تهران: اشرفی.
  56. متز، آدام (1364). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر.
  57. مخلصی، محمدعلی (1401). «جرجان (آثار باستانی)». دانشنامه جهان اسلام. ج10، صص 161-163.
  58. مدرسی، میرزا محمد علی (بی­تا). ریحانه الادب. ج1، تبریز: خیام.
  59. مسعودی، علی بن حسین (1409ق). مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق محمد محیی الدین عبدالحمید. بیروت: دارالفکر.
  60. مسکویه الرازی، ابوعلی (1369). تجارب الأمم. ترجمه ابوالقاسم امامی، ج1، تهران: سروش.
  61. مشکور، محمد جواد (1363). تاریخ ایران زمین (از روزگار باستان تا انقراض قاجاریه). تهران: اشراقی.
  62. معطوفی، اسدالله (1387). سنگ مزارها و کتیبه­های تاریخی گرگان و استرآباد. تهران: حروفیه.
  63. معطوفی، اسدالله (الف 1389). پیشینه شهر تاریخی جرجان. (چاپ دوم)، گرگان: نشر مختومقلی فراغی.
  64. معطوفی، اسدالله (ب 1389). تاریخ فرهنگ و ادب گرگان و استرآباد. (چاپ دوم)، گرگان: مختومقلی فراغی.
  65. مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد (1411ق). أحسن التقاسیم فی معرفه الأقالیم. (ط الثالثه)، ج2 قاهره: مکتبه مدبولی.
  66. مهرآبادی، میترا (1374). تاریخ سلسله زیاری. تهران: دنیای کتاب.
  67. مهرآبادی، میترا (1384). تاریخ ایران در سده­های نخستین اسلامی. تهران: دنیای کتاب.
  68. میرآقایی، سیدهادی (1400). «منزلت علمی محدثان و مشاهیر بسطام با تکیه بر کتاب تاریخ جرجان». نشریه میرداماد. شماره 24، صص 23-32.
  69. نجم آبادی، محمود (1375). تاریخ طب در ایران پس از اسلام. (چاپ سوم)، تهران: دانشگاه تهران.
  70. نصر، حسین (1368). علم و تمدن در اسلام. ترجمه احمد آرام، (چاپ سوم)، تهران: علمی و فرهنگی.
  71. نفیسی، سعید (1363). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. (چاپ دوم)، بی­جا: فروغی.
  72. وکیلی، هادی؛ لعل شاطری، مصطفی؛ رضانژاد، حسین (1394). «رویکرد فرهنگی-اجتماعی آل زیار (315-470 ه.ق)». نشریه تاریخنامه خوارزمی. شماره 9، صص 130-153.
  73. هدایت، رضا قلی­خان (1338). روضه­الصفا. به تصحیح محمد جواد مشکور، ج3، تهران: پیروز.
  74. هدایت، صادق (1309). پروین دختر ساسان. چاپ اول، تهران: کتابخانه فردوسی.
  75. هوخندایک، یان پ. «ابوسعید جرجانی». دانشنامه جهان اسلام. ج 10، ص5-174.
  76. یاقوت حموی بغدادی (1995). معجم­البلدان. ج2 و 3 و 1، بیروت: دارصادر.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار