آیکونوگرافی و آیکونولوژی نقش‌مایۀ نبرد شیر و گاو از فرهنگ جیرفت(هزارۀ 3پ.م)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 پژوهشگر تاریخ ایران باستان، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، گروه تاریخ و ایران شناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

10.22103/jic.2024.22821.1289

چکیده

شواهد باستان‌شناختی حامل پیام‌های نهفته‌ای هستند که بر پایۀ باورها، اعتقادات، آیین، دین و فرهنگ یک تمدن شکل می‌گیرند. هنر انسان کهن اغلب، در قالب مواد فرهنگی برای آیندگان باقی مانده ‌است. از آغاز پیدایش خلقت بشر، نمادها همواره در تمام سطوح حیات جمعی انسان، نقش بسزایی ایفا کرده‌اند. نمادهای ترسیم شده توسط انسان با گذشت زمان، از اشکال ابتدایی و خام به سوی صور ظریف در حرکت بوده‌اند. بدین‌سان، مطالعۀ آیکونوگرافیک وآیکونولوژیک موجب بازخوانی معنای حقیقی و پنهان در عمق آثار می‌شود. از طریق مطالعۀ آیکونوگرافیک جنبه‌های گوناگون ادبی-اسطوره‌ای یک اثر مورد تحلیل قرار می‌گیرد. در مقابل، مطالعۀ آیکونولوژیک، پس‌زمینه‌های فرهنگی در کنه یک تمدن را مورد بررسی قرار داده و محتوای حقیقی نمادهای نهان را آشکار می‌سازد. یکی از مهم‌ترین نقشمایه‌های بر جای مانده از فرهنگ جیرفت، شمایل نبرد شیر و گاو است. نقشمایۀ مذکور، بر روی ظروف گوناگون کلریتی این تمدن به وضوح هویداست. تکرار این صحنۀ نبرد به شیوه‌های گوناگون هنری، معنایی جز تأکید هرچه بیشتر هنرمند جیرفتی بر این نقشمایه را در بر ندارد. پژوهش حاضر با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای و شیوۀ توصیفی-تحلیلی بر آن است از طریق مطالعۀ آیکونوگرافیک و آیکونولوژیک نقشمایۀ مذکور، اهمیت آن را در فرهنگ جیرفت مورد بررسی قرار دهد. یکی از مهم‌ترین نقوش بکار رفته بر روی آثار هنری جیرفت، نقشمایۀ نبرد شیر و گاو است. نکتۀ حائز اهمیت در ارتباط با این نقشمایه این است که این شمایل بر روی آثار گوناگون تمدن مذکور به کرات تکرار شده‌است. بازآفرینی این نقشمایه بیانگر اهمیت این شمایل در میان مردمان عصر مفرغ است. پژوهش حاضر بر آن است از طریق مطالعۀ آیکونوگرافیک و آیکونولوژیک نقشمایۀ نبرد شیر و گاو، به معانی نهفته در ورای این شمایل و اهمیت آن در حیات فرهنگی و اجتماعی جیرفت در هزارۀ سوم پ.م بپردازد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. آقاعباسی، زهرا(1388)، نسبت نقشمایه‌های نویافتۀ جیرفت با نمونه‌هایی از اسطوره‌های ایرانی، «مجلۀ مطالعات ایرانی»، 8 (16)، 33-21.
  2. آموزگار، ژاله(1388)، تاریخ اساطیری ایران، تهران: سمت.
  3. اسلامی‌راد، سعید(1398)، مطالعۀ آیکونوگرافی نقشمایه‌های ترکیبی انسان حیوان با تاکید بر نقشمایۀ انسان عقرب در هنر جیرفت(هزارۀ سوم پ.م)، مطالعات انسان‌شناسی و فرهنگ، دانشگاه تهران.
  4. الیاده، میرچا(1398)، نمادپردازی، امر قدسی هنر، ترجمۀ محمد کاظم مهاجری، تهران: پارسه.
  5. بویس، مری (1374)، تاریخ کیش زردشت، ج 2، ترجمۀ همایون صنعتی زاده، تهران: توس.
  6. بهار، مهرداد (1376)، پژوهشی در اساطیر ایران(پارۀ نخست و دوم)، تهران: آگاه.
  7. بیکرمن، هنینگ و دیگران (1384)، علم در ایران و شرق باستان، ترجمۀ همایون صنعتی‌زاده، تهران: قطره.
  8. پیراوی، مرضیه(1390)، تحلیل معنا شناختی واژۀ آیکون، «مجلۀ متافیزیک، دانشگاه اصفهان»، 11 (12)، 10-1.
  9. پورداوود، ابراهیم(1377)، یشت‌ها، تهران: اساطیر.
  10. تفضلی، احمد(1382)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، تهران: سخن.
  11. چوبک، حمیده(1384)، تحلیل فرهنگی جازموریان-شهر قدیم جیرفت در دورۀ اسلامی: استاد راهنما دکتر محمد یوسف کیانی، پایان‌نامۀ دکتری دانشگاه مدرس، رشتۀ باستان‌شناسی دورۀ اسلامی.
  12. حسین‌آبادی، زهرا(1395)، بررسی نقوش جانوری و «جانوران ترکیبی» در آثار سنگی تمدن جیرفت، مجلۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، دورۀ 21، شمارۀ 1، صص: 9-21.
  13. حصاری، مرتضی؛ پیران، صدیقه(1384)، فرهنگ حاشیۀ هلیل‌رود و جیرفت(کاتالوگ نمایشگاه گزیده‌ای از اشیاء استردادی)؛ تهران: موزۀ ملی ایران، چاپ اول.
  14. خدیش، پگاه؛ داوودی‌مقدم، فریده (1399)، الگوهای روایی افسانه و اسطوره های ایرانی، تهران: سمت.
  15. خوارزمی، حمیدرضا(1396)، تکوین و تحول چهرۀ قهرمان در اسطوره‌ها و حماسۀ ملی ایران، تهران: اطلاعات.
  16. دادگی، فرنبغ(1380)، بندهش، گزارنده مهرداد بهار، تهران: توس.
  17. داوودی‌مقدم، فریده؛ و همکاران(1394)، بررسی چرایی نبرد شیر و گاو در قالیهای ایرانی با تکیه بر اسطوره‌ها و متون ادبی، فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی(بهار ادب)، سال 8، شمارۀ 30، صص: 201- 220.
  18. رازانی و همکاران(1388)، نگاهی به نو یافته‌های باستان‌شناختی جیرفت، دو فصلنامۀ تخصصی دانش مرمت و میراث فرهنگی، سال پنجم، شمارۀ 3، صص: 40-29.
  19. راشدمحصل، محمدتقی(1385)، گزیده‌های زادسپرم، تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
  20. رضایی، عبدالعظیم(1379)، اصل و نسب دین‌های ایران باستان، تهران: در.
  21. رضایی، عربعلی(1382)، واژگان توصیفی ادبیات انگلیسی-فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.
  22. رضازاده، زهرا؛ حسن‌اوغلی‌زرنق، سویل(1394)، بررسی نقوش جانوری در آئین مترائیسم، «کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی».
  23. رضی، هاشم (1371)، آئین مهر، تهران: بهجت.
  24. رفعتی، حسین(1386)، جیرفت در آینۀ تاریخ، کرمان: مرکز کرمان‌شناسی.
  25. رفیع‌فر، جلال‌الدین(1382)، جیرفت کهن‌ترین تمدن شرق، گفت و گو با یوسف مجیدزاده، نامۀ انسان‌شناسی، دورۀ اول، ش چهارم، صص: 208-197.
  26. ریاضی، محمدرضا(1375)، فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، تهران: دانشگاه الزهرا.
  27. ستاری، جلال(1388)، مدخلی بر رمزشناسی عرفانی، تهران: مرکز.
  28. سنگاری، اسماعیل؛ صالحی، پریسا(1402)، بررسی و تحلیل نمادشناسانۀ نقش­مایۀ درخت نخل در هنر جیرفت، مجلۀ تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران، دو فصل­نامۀ علمی-پژوهشی، سال 12، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1402، صص. 105-126.
  29. شرما، ویشنو(1363)، پنج داستان، ترجمۀ مصطفی خالقداد هاشمی عباسی، تهران: اقبال.
  30. صمدی، مهرانگیز(1367)، ماه در ایران، تهران: علمی­و­فرهنگی.
  31. طاهری، صدرالدین(1391)، کهن الگوی شیر در ایران، میانرودان و مصر باستان، نشریۀ هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، 17 (49)، 93-83.
  32. طاهری، صدرالدین (1396)، نشانه شناسی کهن الگوها در هنر ایران و سرزمین های همجوار، تهران: شورآفرین.
  33. فلاحتی، محمدرضا (1383)، یک روز زندگی در شهر سوخته، جستارهای شهر سازی، 10 (11)، 93-84..
  34. کریستن‌سن، آرتور (1383)، نمونه‌های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌های ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
  35. کشمیرشکن، حمید(1395)، درآمدی بر نظریه و اندیشۀ انتقادی در هنر تاریخ، تهران: چشمه.
  36. کمیلی، مختار؛ آرین‌فر، منصوره(1387)، ردپای اساطیر در داستان شیر و گاو از کلیله و دمنه، «مجلۀ زبان و ادبیات فارسی»، 6 (10)، 92-83..
  37. گلاب‌زاده، محمدعلی(1384)، جیرفت بر بلندای تاریخ، کرمان، سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری استان کرمان.
  38. گویری، سوزان (1385)، آناهیتا در اسطوره های ایرانی، تهران: ققنوس.
  39. ماهری، محمودرضا (1379)، تمدن های نخستین کرمان، کرمان: مرکز کرمان شناسی.
  40. مجیدزاده، یوسف(1370)، تاریخ عیلام، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
  41. مجیدزاده، یوسف؛ سرلک، سیامک(1381)، حفریات باستان‌شناسی فراگیر در کنار هلیل‌رود جیرفت کرمان؛ کرمان: ادارۀ میراث فرهنگی استان کرمان.
  42. مجیدزاده، یوسف(1382)، جیرفت کهن ترین تمدن شرق، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  43. مک‌کال، هنریتا؛ و دیگران(1385)، جهان اسطوره‌ها، ترجمۀ عباس مخبر، تهران: مرکز.
  44. منشی، ابوالمعالی نصرالله(1362)، کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران.
  45. منظوری، مریم (1395)، مطالعۀ تطبیقی مجسمه‌های شهداد و سومر، «دومین همایش ملی فرهنگ، گردشگری و هویت شهری».
  46. نصری، امیر(1397)، تصویر و کلمه: رویکردهایی به شمایل‌شناسی، تهران: چشمه.
  47. نوزایی، عباس؛ شه‌بخش، سیدمحمد (1385)، تحلیل محتوای نقشمایه‌های به جا مانده از تمدن شهرسوخته، کتاب ماه، 95 (96).
  48. ورمارزن، مارتین(1375)، آئین میترا، ترجمۀ بزرگ نادرزاد، تهران: چشمه.
  49. وکیلی، شروین(1395)، اسطوره شناسی ایزدان ایرانی، تهران: شورآفرین.
  50. هال، جیمز(1383)، فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب، ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: فرهنگ معاصر.
  51. هینلز، جان راسل (1382)، شناخت اساطیر ایران، ترجمۀ ژاله آموزگار و احمد تفضلی، تهران: چشمه.
  52. یاحقی، محمدجعفر (1386)، فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

 

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار