ارگ ورمال، نمونه‌ای بی‌نظیر از معماری اربابی دوره قاجار سیستان ( بررسی سازمان فضایی، تحلیل ساختار و کارکردی و ریشه‌یابی معماری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه باستان شناسی دانشکده هنر و معماری دانشگاه زابل

2 استاد باستان شناسی، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه مازندران

10.22103/jic.2024.22285.1250

چکیده

آثار و بقایای معماری کهن هر منطقه را می‌توان یکی از مهمترین شواهد تاریخی دانست که بیانگر بسیاری از شاخصه‌های فرهنگ اصیل آن منطقه است، از این نظر مطالعه آنها جایگاه ویژه‌ای در تمام زمینه‌های مطالعات تاریخی و فرهنگی دارد. در این میان معمولا در هر دوره بناهای شاخصی و ممتاز وجود دارد که دربردارنده‌ی ویژگی‌های هنری و فرهنگی آن دوره می‌باشند و شناخت آنها از اولویت‌های شناخت ادوار مختلف تاریخی یک منطقه می‌باشد. ارگ ورمال، یکی از مهمترین بناهای دوران قاجار در سیستان است که با توجه به ساختار معماری و عناصر موجود در آن، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. به رغم این اهمیت، آنچنان که شایسته است به مطالعه صحیح آن پرداخته نشده است. همین امر موجب گردید تا نگارندگان با هدف شناخت و تحلیل ساختار معماری و ریشه‌یابی عناصر معماری تاریخی ارگ ورمال، بر اساس یک بررسی رسمی میدانی به صورت علمی، به تهیه پلان و مطالعه همه جانبه آن بپردازد. نتایج این مطالعات مشخص ساخت که عناصر معماری موجود در ارگ ورمال برگرفته از معماری چند هزار ساله در سیستان است که بکارگیری برخی از آنها همچون ستون خشتی پس از قرن‌ها مجدد در این بنا احیاء شده است. این بنا از منظر وجود بخش‌های خاص مربوط به فعالیت‌های مذهبی و تولیدی، نمونه‌ای منحصر به فرد در سیستان است به نحوی که برای اولین بار سازنده ارگ ورمال با ساخت یک حسینه و یک آسباد جهت تولید آرد منطقه در داخل بخش اصلی عمارت، استفاده‌ای خاصی از معماری در زمینه کنترل اجتماعی مردم منطقه خود نموده است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابن خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله (1371). مسالک و ممالک، ترجمه سعید خاکرند، با مقدمه­ای از آندره میکل، تهران: موسسه مطالعات و انتشارات میراث ملل.
  2. بی­نام، (1391). تاریخ سیستان، به تصحیح محمد تقی بهار (ملک الشعرا)، تهران: انتشارات معین.
  3. پیری، محمد، (1389). تاریخ سیستان در عصر قاجار، مشهد: نشر سنبله.
  4. حسین­زاده، سید رضا، (1376). «بادهای صد و بیست روزه سیستان»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال دوازدهم، (شماره پیاپی 46)، 103-127.
  5. رئیس الذاکرین دهبانی، غلامعلی، (1386). فرهنگ منظوم دهبانی بگویش سیستانی، نشر مولف
  6. رئیس الذاکرین دهبانی، غلامعلی، (1388). زادسروان سیستان: شرح منثور احوال طوایف سیستان، مشهد: فرهنگ سیستان.
  7. زارعی، ابراهیم و نغمه بهبودی، (1395). «بررسی سرعت و فشار حرکت باد در بخش مرکزی سکونتگاه قلعه­ای ورمال سیستان با بهره­گیری از شبیه­سازی CFD»، فصلنامه پژوهش­های معماری اسلامی، سال چهارم، (شماره 10)، 94-110.
  8. سایکس، سر پرسی، (1378). «خاطرات سفر چهارم به ایران»، در مجموعه جغرافیای تاریخی سیستان: سفر با سفرنامه­ها، به کوشش حسن احمدی، مولف.
  9. سرحدی دادیان، حسین، حکیمه مرادقلی، مهدی امیری و مصطفی ثمره نوری، (1393). «ارگ ورمال نماد معماری پایدار سنتی سیستان در شرق ایران»، اولین همایش ملی افق­های نوین در توانمندسازی و توسعه پایدار معماری، عمران، گردشگری، انرژی و محیط زیست شهری و روستایی، همدان: 1-19
  10. شاهی، محمد امین، (1400). «آسیب­شناسی و نحوه تقرب به درمان، بهسازی نمونه موردی معماری پایدار سنتی ارگ ورمال سیستان در ایران»، اولین کنفرانس شهرسازی، معماری، عمران، محیط زیست، دبیرخانه دائمی کنفرانس در ایران (زیر نظر دبیرخانه بروکسل): 1-22.
  11. عباس­زاده، شهاب، قاسم ذوالفقاری و محمدعلی پژوهن­کیا، (1393). «بررسی نقش باد در آرایش ساختار فضایی- کالبدی شهرهای مناطق گرم و خشک- گرم و مرطوب، نمونه موردی: شهر زابل و بوشهر»، مجله مطالعت جغرافیایی مناطق خشک، سال چهارم، (شماره 15)، 53-69.
  12. علایی مقدم، جواد، (1391). «بررسی شهرهای دوران تاریخی و اسلامی سیستان با استناد به منابع تاریخی و شواهد باستان شناختی»، پایان­نامه کارشناسی ارشد باستان­شناسی، دانشگاه سیستان و بلوچستان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
  13. علایی مقدم، جواد، (1393). گزارش مستندنگاری پنج اثر شاخص معماری سیستان: ارگ ورمال، قلعه رستم، منزل­های­ حاج خالصی و سردار بزی و دولت آباد، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی (منتشر نشده).
  14. کرمانی، ذوالفقار، (1374). جغرافیای نیمروز، به کوشش عزیزالله عطاردی، تهران: عطارد.
  15. لندور، هنری ساوج، (1378). «در سرزمین محسود»، در مجموعه جغرافیای تاریخی سیستان: سفر با سفرنامه­ها، به کوشش حسن احمدی، مولف.
  16. محمدخانی، کوروش، (1389). «بررسی باستان­شناسانه تزئینات کهن دژ کوه خواجه (نقاشی­ها، گچ­بری­ها و نقوش برجست گلی)»، پژوهش­های باستان­شناسی مدرس، دانشگاه تربیت مدرس، سال دوم، (شماره 3)، 110-135.
  17. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، (1344). مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و چاپ کتاب.
  18. مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد، (1361). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه و تصحیح علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.
  19. مک گرگر، کنلل سی. ام، (1366). شرح سفری به ایالت خراسان، ترجمه مجید مهدی­زاده، مشهد: انتشارات قدس رضوی.
  20. موسوی حاجی، سید رسول، رضا مهرآفرین، (1386). بررسی باستان­شناختی پهن دشت سیستان: فاز اول، جلد 10، تهران، پژوهشکده باستان­شناسی (منتشر نشده).
  21. موسوی حاجی، سید رسول، رضا مهرآفرین، (1387). بررسی باستان­شناختی پهن دشت سیستان: فاز دوم، جلد 30، تهران، پژوهشکده باستان­شناسی(منتشر نشده).
  22. موسوی حاجی، سید رسول، (1388). زاهدان کهنه شهری خفته در سیستان، مشهد: نشر پاژ
  23. موسوی حاجی، سید رسول، رضا مهرآفرین و جواد علایی مقدم، (1389). «بررسی ویژگی­های محیطی شهر تاریخی زاهدان کهنه»، جغرافیا و توسعه، سال هشتم، (شماره 20): 79-96.

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار