یورش باصری‌ها به منطقه خور و بیابانک در دوره قاجار (با تکیه بر نسخه خطی قصیده جندقیه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه خوارزمی تهران

2 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه شیراز

چکیده

باصری­ها یکی از ایلات فارس­زبان ساکن استان فارس هستند که در رخدادهای سیاسی اواخر عصر قاجار تأثیرگذار بوده­اند. از جمله این نقش­آفرینی­ها حمله تعدادی از تیره­های این ایل به منطقه خور و بیابانک در سال 1336 ق بوده است. پژوهش پیش­رو درصدد است تا زمینه­های یورش باصری­ها به منطقه خور و بیابانک و سرانجام آن را  به شیوه توصیفی – تحلیلی و با بهره­گیری از منابع کتابخانه­ای مورد بررسی قرار دهد. مهم­ترین منبع درباره این رویداد نسخه خطی قصیده جندقیه سروده میرزا محمدعلی منشی­باشی است. حضور سراینده در متن حادثه، اهمیت این اثر و لزوم بهره­گیری از آن در پژوهش حاضر را دوچندان کرده است. یافته­ها بیانگر این واقعیت است که سه عامل سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در یورش باصری­ها به منطقه خور و بیابانک مؤثر بوده است. بدین ترتیب که رمضان­خان باصری پس از ناکامی در تحقق اهداف سیاسی و اقتصادی خود در فارس و بدنبال وضعیت اجتماعی بحرانی آن ایالت تلاش کرد تا در منطقه دیگری به اهداف خویش دست یابد. بنابراین با در نظر داشتن وضعیت آشفته خور و بیابانک که معلول ضعف حاکمیت مرکزی و عملکرد نامناسب حاکمان آنجا بود، این منطقه را برای تحقق بلندپروازی­های خود مناسب یافت.

کلیدواژه‌ها


 
الف) اسناد
کتابخانه موزه و اسناد مجلس شورای اسلامی، شکایت تجار یزد از حسین­خان پسر رمضان­خان [مبنی بر اخاذی از حاملین مال­التجاره در کویر خندق]، 30/1/27/58/6ج، 5/11/1305 تا 6/2/1306، برگ 1 – 7.
 
ب) نسخ خطی
­ میرزا محمدعلی منشی­باشی دیهشکی طبسی، نسخه خطی قصیده جندقیه، مجموعه خصوصی.
 
ج) کتاب­ها
­ آبراهامیان، یرواند (1392). ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل­محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران: نی.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1347). مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
امان­ اللهی ­بهاروند، سکندر (1360). کوچ­نشینی در ایران: پژوهشی درباره عشایر و ایلات، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن حوقل، محمد بن علی  (1345). صوره­الارض، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1368). مرآه­البلادان، با تصحیحات و حواشی و فهارس به کوشش عبدالحسین نوائی و میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.
افشار سیستانی، ایرج (1368). مقدمه ای بر شناخت ایل­ها، چادرنشینان و طوایف عشایری ایران، تهران: نسل دانش.
امینیان مدرس، محمدمهدی (1337). درباره حضرت آیت­الله آقاشیخ محمدعلی امینیان مدرس، یزد: بی­نا.
بارث، فردریک (1343). ایل باصری، ترجمه کاظم ودیعی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
بیات، کاوه (1365). شورش عشایری فارس (سال­های 1307 1309)، بی­جا: نشر نقره و زرین.
جیهانی، ابوالقاسم (1368). اشکال­العالم، ترجمه علی­بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، تهران: شرکت به­نشر.
حدودالعالم من­المغرب الی­المشرق (1340). به کوشش منوچهر ستوده، تهران: دانشگاه تهرن.
حسینی فسائی، میرزاحسن (1367). فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسائی، تهران: امیرکبیر.
حقیقت، عبدالرفیع (1362). تاریخ قومس، تهران: آفتاب.
حکمت­یغمائی، عبدالکریم (1353). جندق روستایی کهن بر کران کویر، تهران: توس.
دومورینی، ژ (1375). عشایر فارس (اصلاحات اداری)، ترجمه جلال­الدین رفیعی فر، تهران: دانشگاه تهران.
رحمانیان، داریوش (1391). ایران بین دو کودتا (تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و فرهنگی ایران از انقراض قاجاریه تا کودتای 28 مرداد)، تهران: سمت.
سهام­پور، هوشنگ (1377). تاریخچه ایلات و عشایر عرب­خمسه فارس، شیراز: کوشامهر.
شهبازی، عبدالله (1369). مقدمه­ای بر شناخت ایلات و عشایر، تهران: نی.
شریف کاشانی، محمدمهدی (1362). واقعات اتفاقیه در روزگار، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
صفی­نژاد، جواد (1395). جامعه­شناسی ایلات و عشایر ایران، تهران: سمت.
فوران، جان (1386). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال­های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، چ 7، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا.
قبادیانی مروزی، ناصرخسرو (1370). سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چ 4، تهران: زوار.
کدی، نیکی. آر (1381). ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان (1175 1304)، ترجمه مهدی حقیقت­خواه، تهران: ققنوس.
لمبتون، ا.ک.س (1363). مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، چ 3، تهران: علمی فرهنگی.
_________ (1362). تاریخ ایلات ایران، ترجمه علی تبریزی، مجموعه مقالات ایلات و عشایر، ص 195 – 240، تهران، آگاه.
لسترنج، گای (1393). جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، چ 9، تهران: علمی فرهنگی.
مستوفی، حمدالله (1362). نزهه­القلوب، به سعی و اهتمام گای لسترنج، تهران: دنیای کتاب.
منجم، ملا جلال­الدین (1366). تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال، به کوشش سیف­الله وحیدنیا، تهران: وحید.
نجفی، علی محمد (1391). وقایع ایلات خمسه و پژوهشی در تبارشناسی ایل عرب جباره و شیبانی، چ 4، شیراز: تخت جمشید.
وقایع اتفاقیه: گزارش­های خفیه­نویسان انگلیسی در ولایت جنوبی ایران از سال 1291-1332 (1362). به کوشش علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: آسیم.
هنریغمائی، اسماعیل (1363). جندق و قومس در اواخر دوره قاجار، تصحیح و توضیح عبدالکریم حکمت یغمائی، تهران: نشر تاریخ ایران.
یغمائی، حبیب (بی­تا). واحه جندق و بیابانک یا کویرنشینان مرکزی، تهران: چاپخانه دولتی ایران.
یوسفی، احسان (1395). رویدادهای تاریخی ایل باصری، شیراز: نوید.
____________ (1392). عشایر پارس، ایل باصری، طایفه کردشولی، شیراز: قشقایی.
 
ه) مقالات
­امیری، مهرداد (1387). «بحثی درباره فرضیه نسبیت زبانی در گویش باصری فارس»، فصلنامه زبان و ادب، شماره هفتم و هشتم، صص 97-84.
­ اشرف، مجتبی و کیانی اسکندر (1396). «هویت ایرانی در ایلات خمسه با تکیه بر ایل عرب»، پژوهشنامه تاریخ­های محلی ایران، سال ششم، شماره دوم، پیاپی دوازدهم، صص 109 – 122.
­ انتخابی، نادر (1372). «ناسیونالیسم و تجدد در فرهنگ سیاسی بعد از مشروطیت»، ایران نامه، شماره چهل و دوم، صص 185 – 208.
حکمت­ یغمایی، عبدالکریم (1392). «زندگی اقتصادی و شیوه معیشت مردم خور و بیابانک در اواخر عصر قاجاریه»، پیام بهارستان، شماره اول، صص 225 – 254.
­ سادات، سیدمحمود، و میرجعفری، حسین (1389). «علل و عوامل بروز و ادامه طغیان نایبیان»، گنجینه اسناد، شماره هفتاد و هشتم، صص 48 – 71.
­ قصابیان، محمدرضا (1388). «نگاهی به سلسله نسب و شجره بنی­شیبان (حکمرانان تون و طبس)»، پیام بهارستان، دوره دوم، سال دوم، شماره ششم، صص 903 – 908.
­ ملک، مرضیه و محسن کلانتری (1393) «تحلیل فضایی و سطح­بندی جاذبه ­های گردشگری و زیرساخت ارتباطی و شبکه راه در مناطق کویری ایران (مطالعه موردی: شهرستان خور و بیابانک)»، مجله مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، شماره هفدهم، صص 53 – 70.
مشفقی­ فر، ابراهیم (1386). «بررسی اهداف سیاسی نظامی کوچ و اسکان اجباری برخی طوایف ایلات ایران (از اوایل قرن 11 تا اواخر قرن 13 ق)، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره شصت و هفتم، صص 25 – 44.