موانع تاریخی، اجتماعی و فرهنگی شکل‌گیری اعتماد تعمیم‌یافته در جامعه ایران در تاریخ معاصر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه علوم سیاسی دانشکدة حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

2 دانشجوی دکتری گروه علوم سیاسی دانشکدة حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران

چکیده

اعتماد مهم­ترین مؤلفه نظم اجتماعی و لازمه زندگی اجتماعی است و اعتماد تعمیم­یافته هم از لوازم روابط اجتماعی و توسعه و پیشرفت در جوامع پیچیده و مدرن امروزی. در ایران اما پژوهش­ها نشان می­دهد که میزان اعتماد تعمیم­یافته پایین و نیز در حال کاهش است. این پژوهش با روشی توصیفی - تحلیلی، پس از طرح مباحث نظری، در صدد پاسخ­گویی به علل و ریشه­های تاریخی، فرهنگی و اجتماعی عدم شکل­گیری و گسترش اعتماد تعمیم­یافته در جامعه ایران و نیز عوامل کاهش آن برآمده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که مجموعه­ای از عوامل تاریخی، فرهنگی و اجتماعی در این امر نقش داشته­اند. عللی چون استبداد طولانی مدت، تجددگرایی و مدرنیزاسیون بدون توجه به فرهنگ بومی، ساخت عمودی و آمرانه قدرت و تلاش­های ناکام برای اصلاحات در ساختار سیاسی از مهم­ترین موانع تاریخی؛ ساخت فرهنگی نامناسب، دورویی و نفاق، فرهنگ سیاسی مشارکت­گریز و تبعی و جریان تغییر ارزش­ها و با ارزش شدن ثروت از مهم­ترین موانع فرهنگی؛ و بی­توجهی به بعد نرم­افزاری و اجتماعی توسعه، ضعف نظام ­حکم­رانی، ترکیب جمعیتی متنوع و رقابت‌های شدید قومی، نابرابری­های گسترده، فساد در بدنه قدرت و سطح پایین سرمایه اجتماعی برون­گروهی از مهم­ترین موانع اجتماعی شکل­گیری اعتماد تعمیم­یافته در جامعه ایران در دوران معاصر بوده­اند.

کلیدواژه‌ها


 
آزاد ارمکی، تقی و کمالی، افسانه (1383)، "اعتماد، اجتماع و جنسیت، بررسی تطبیقی اعتماد متقابل در بین دو جنس"، مجله‌ جامعه‌شناسی ایران، دوره پنجم، شماره 2، تابستان، صص 132-100.
امیر کافی، مهدی (1380)، "اعتماد اجتماعی و عوامل مؤثر بر آن"، فصلنامه نمایه پژوهش، شماره 18، تابستان، صص 42-9.
اوفه، کلاوس (1384)، «چگونه می­توان به شهروندان اعتماد داشت؟»، در تاج‌بخش، کیان (به کوشش)، سرمایه اجتماعی، اعتماد، دموکراسی و توسعه، ترجمه افشین خاکباز و حسن پویان، تهران: نشر شیرازه.
اینگلهارت، رونالد (1373)، تحول فرهنگی در جوامع‌ پیشرفته صنعتی، ترجمه مریم‌ وتر. تهران: نشر کویر.
بالاخانی، قادر و جواهری، فاطمه (1385)، "رسانه جمعی و اعتماد، بررسی تأثیر رسانه‌های جمعی بر اعتماد اجتماعی، مطالعه موردی شهروندان تهرانی"، مجله علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 7، بهار و تابستان، صص 29-1.
بختیاری، مهدی (1389)، "اعتماد اجتماعی و رابطه برخی عوامل اجتماعی با آن: مطالعه موردی شهر قم"، مجله مطالعات فرهنگی و اجتماعی، پیش شماره دوم، زمستان، صص 92-65.
بشیریه، حسین (1378)، جامعه مدنی و توسعه سیاسی در ایران، تهران: نشر علوم نوین.
بشیریه، حسین (1383)، دولت عقل، تهران: مؤسسه پژوهشی اندیشه معاصر.
بیرانوند، علی (1386)، "رابطه اعتماد اجتماعی و رواج صورتک‌های اجتماعی"، وبلاگ علوم اجتماعی؛                                     http://bayran.blogfa.com/post-14.aspx.
تاج­بخش، کیان و ثقفی، مراد و کوهستانی نژاد، مسعود (1382)، "سرمایه اجتماعی و سیاست­های اجتماعی (بررسی وضعیت سرمایه اجتماعی در ایران امروز)"، مجله رفاه اجتماعی، شماره 10، پاییز، صص 200-155.
چلبی، مسعود (1375)، جامعه‌شناسی نظم: تشریح و تحلیل نظری نظم اجتماعی، تهران: نشر نی.
حسین­زاده، علی حسین و عنبری، علی (1389)، "تبیین جامعه­شناختی میزان اعتماد مردم به پلیس در برخورد با یک مسأله اجتماعی در شهر اهواز"، فصلنامه مطالعات امنیت اجتماعی، دوره جدید، شماره 24، زمستان، صص 190-161.
خانیکی، هادی (1393-1392)، "کاوشی در علل ناپایداری تحزب در ایران؛ مشارکت سیاسی گسسته؛ فرهنگ سیاسی مشارکت گریز"، ماهنامه چشم­انداز ایران، شماره ۸۴،  اسفند و فروردین.
خانیکی، هادی (1394)، "بی­اعتمادی اجتماعی: تبعید به درون خویشتن"، سمینار بی­اعتمادی اجتماعی در ایران، مؤسسه رحمان؛ در روزنامه اعتماد، شماره 3403، 5 آذر.
خرمشاد، محمدباقر (1382)، "فساد سیاسی در ایران معاصر"، فصلنامه مطالعات راهبردی، شماره 19، بهار، صص 244-234.
دینی ترکمانی، علی (1385)، "تبیین افول سرمایه اجتماعی"، مجله رفاه اجتماعی، سال 6، شماره 23، زمستان، صص 172-147.
راغفر، حسین (1394)، نشست افول اعتماد اجتماعی؛ علت‌ها، پیامدها و راهکارها، مجموعه سخنرانی‌های «بررسی وضعیت اعتماد اجتماعی در ایران»، مؤسسه رحمان، 6 بهمن.
ربانی خوراسگانی، علی و ارشدی، وحید (1385)، "تأثیر‌ سیاست‌های توسعه‌ اقتصادی و سیاسی ایران بعد از جنگ در تخریب سرمایه اجتماعی"، مجموعه خلاصه مقالات‌ همایش سرمایه اجتماعی و توسعه در‌ ایران، مؤسسه عالی آموزش و پژوهش‌ مدیریت و برنامه‌ریزی و مؤسسه تحقیقات و توسعه‌ علوم‌ انسانی.
ربانی، علی و شایگان­فرد، فرهاد (1386)، "فرهنگ سیاسی ایران و مؤلفه­هایش"، فصلنامه سیاست، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، دوره 40، شماره 4، زمستان، صص 141-123.
رشیدی، زهرا و درانی، کمال (1387)، "بررسی تعاریف، مفاهیم و چگونگی ایجاد سرمایه اجتماعی (با تأکید بر اعتماد اجتماعی)"، مجله مهندسی فرهنگی، شماره 17 و 18، خرداد و تیر، صص 19-8.
رضاقلی، علی (1377)، جامعه‌شناسی نخبه‌کشی، تهران: نشر نی.
ریتزر، جورج (1377)، نظریه­های جامعه­شناسی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی.
زتومکا، پیوتر (1384)، اعتماد یک‌ نظریه جامعه‌شناختی، ترجمه فاطمه گلابی، تبریز: ناشر مترجم.
زتومکا، پیوتر (1386)، نظریه جامعه‌شناختی اعتماد، ترجمه غلام­رضا غفاری، تهران: نشر شیرازه.
صیدایی، سید اسکندر و احمدی شاپورآبادی،‌ محمدعلی‌ و معین‌آبادی، حسین (1388)، "دیباچه‌ای بر سرمایه اجتماعی و رابطه آن با مؤلفه­های توسعه اجتماعی در ایران"، مجله راهبرد یاس، شماره 19، پاییز، صص 225-188.
طباطبایی، سید جواد (1373)، زوال اندیشه سیاسی در ایران، تهران: نشر کویر.
طباطبایی، سید جواد (1384)، "فرهنگ و توسعه"، مجموعه مقالات‌ همایش‌ سیاست‌ها و مدیریت برنامه‌های رشد و توسعه‌ در ایران، مؤسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی.
عبدی، عباس و کلهر، سمیرا (1371)، مباحثی در جامعه‌شناسی حقوقی‌ در‌ ایران، تهران: انتشارات آموزش‌ انقلاب‌ اسلامی.
عظیمی هاشمی، مژگان (1373)، عام‌گرایی و عوامل مؤثر بر‌ آن، پایان­نامه کارشناسی‌ ارشد، رشته‌‌ پژوهش‌گری علوم اجتماعی، دانشگاه شهید بهشتی تهران.
علوی‌تبار، علی­رضا (1382)، الگوی مشارکت شهروندان در اداره امور شهرها، تهران: سازمان شهرداری‌های کشور.
عمید، حسن (1369)، فرهنگ فارسی عمید، چاپ سوم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
فوکویاما، فرانسیس (1379)، پایان نظم؛ سرمایه اجتماعی و حفظ آن، ترجمه غلام­عباس توسلی، تهران: انتشارات جامعه ایرانیان.
قاسمی، یارمحمد (1387)، "ارزیابی نحوه مدیریت توسعه در ایران"، نامه علوم اجتماعی، شماره 33، بهار، صص 185-163.
کاتوزیان، محمدعلی (همایون) (1366)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت‌ تا‌ پایان سلسله پهلوی، ترجمه محمدرضا نفیسی، تهران: نشر پاپیروس.
گلابی، فاطمه (1388)، "حاکمیت اعتماد در سطح جامعه؛ علت­ها و پیامدهای آن"، مجله پژوهش­نامه، شماره 48، زمستان، صص 126-71.
گیدنز، آنتونی (1377)، پیامدهای مدرنیت، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: نشر مرکز.
گیدنز، آنتونی (1378)، تجدد و تشخص، ترجمه ناصر موفقیان، تهران: نشر نی.
مشکور، محمد جواد (1370)، ایران باستان در تاریخ اقوام و پادشاهان پیش از اسلام، چاپ پنجم، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
منصوری، خلیل (1391)، "ریشه­های اعتماد و بی­اعتمادی اجتماعی"، پایگاه اینترنتی سماموس؛  http://www.samamos.com/?p=3679.
میرزاوند، فضل­اللّه (1384)، "سرمایه اجتماعی حلقه مفقوده اقتصاد ایران"، هفته‌نامه خبری - تحلیلی برنامه، شماره 150.