تحلیل مؤلفه‌های تاریخی آثار میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام‌نور

چکیده

در طی تاریخ، بیشتر شاعران و نویسندگان تنها به ستایش پادشاهان و درباریان پرداخته‌اند؛ لیکن در بین آنان کسانی هم هستند که در سروده‌های‌شان شیوه‌های حکومت‌داری و رفتار درست با مردم و اطرافیان را به فرمانروایان توصیه کرده‌اند. قائم‌مقام فراهانی سیاستمداری است که ادیبان وی را شاعری توانا و نویسنده‌ای زبردست می‌شمارند و اهل تاریخ او را سیاستمداری تأثیرگذار دریکی از حساس‌ترین دوره‌های تاریخی معرفی می‌کنند.هدف این نوشتار نشان‌ دادن جنبه‌هایی از اندیشه‌های باستانگرایانه اوست و پژوهشگر در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که اندیشه‌های باستان‌گرایی چه بازتابی در آثار قائم‌مقام فراهانی داشته است؟
این پژوهش با رویکرد «توصیفی – تحلیلی» از روش «توصیف تاریخی» برای بیان جایگاه سیاسی و اجتماعی قائم‌مقام و از روش «تحلیل محتوایی» پاره‌ای از نوشته‌هایش (منشأت، دیوان اشعار، جلایر نامه) برای پی بردن به ارزش‌های ادبی و جنبه‌های باستانگرایانه این آثار استفاده‌شده است. هم‌چنین بین نمونه‌های نثر و نظم قائم‌مقام با نویسندگان و شاعران قدیم و جدید «مقایسه ‌تطبیقی» صورت گرفته و جلوه‌هایی از افکارش مورد تحلیل قرارگرفته است.
چنین فرض می‌شود که قائم‌مقام به دلیل قرار گرفتن ایران در معرض حمله روسیه، به جنبه‌های حماسی ادبیات ایران به‌ویژه شاهنامه رویکردی ویژه داشته است. نتایج این بررسی نشان می‌دهد: قائم‌مقام به دلیل حضور در صحنه سیاسی ایران به مطالبی در آثارش اشاره‌کرده که می‌توان از آن برای تاریخ‌نویسی این دوره سود برد و از نخستین پارسی‌گویان دوران معاصر است که اندیشه‌های باستان‌گرایی را در آثارش می‌توان رهگیری کرد.

کلیدواژه‌ها


-        استعلامی، محمد. (1356). بررسی ادبیات امروز ایران. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
-        اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان. (1357). صدرالتواریخ. به کوشش محمد مشیری. تهران: روزبهان.
-        ایرج پور، محمدابراهیم. (1388). «کتاب‌شناسی یا کتاب‌نشناسی؟: نقد و نظری دربارة کتاب‌شناسی قائم‌مقام فراهانی». چاپ‌شده در مجلۀ کتاب ماه ادبیات. ش 30 (پیاپی 144)، صص 88-93.
-        آبادیان، حسین. (1388). «مؤلفه‌های هویت ملی در برخی آثار مکتوب نیمۀ نخست دورۀ قاجار». تهران: دانشگاه الزهرا (س). چاپ‌شده در فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی تاریخ نگری و تاریخ‌نگاری. ش 3، صص 1-20.
-        آجودانی، ماشاءالله. (1382). یا مرگ یا تجدّد؛ دفتری در شعر و ادب مشروطه. تهران: اختران.
-        آدمیّت، فریدون. (1344). «سرنوشت قائم‌مقام». چاپ‌شده در مجلۀ سخن. دورۀ 16، ش 2.
-        آدمیّت، فریدون. (1348). امیرکبیر و ایران. چاپ سوم. تهران: خوارزمی.
-        آرین‌پور، یحیی. (1371). از صبا تا نیما. چاپ پنجم. تهران: انتشارات کتاب‌های حبیبی.
-        بامداد، مهدی. (1348). شرح‌حال رجال ایران در قرن 13 و14. ج1.تهران: انتشارات بانک کشاورزی.
-        «بزرگداشت قائم‌مقام فراهانی». (1352). چاپ‌شده در مجلۀ بررسی‌های تاریخی. س 8، ش 6، صص 263-270.
-        بهار، محمدتقی. (1355). سبک‌شناسی. ج3. چاپ چهارم. تهران: امیرکبیر.
-        بهنود، مسعود. (1387). کشته‌گان بر سر قدرت.  چاپ پنجم. تهران: نشر علم.
-        بیگدلو، رضا. (1380). باستان‌گرایی در تاریخ معاصر ایران. تهران: نشر مرکز.
-        پیری، محمد. (1380). «نگاهی به سیاست داخلی و خارجی میرزا ابوالقاسم فراهانی در عصر قاجار (قائم‌مقام دوم)». زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان. چاپ‌شده در مجلۀ علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان: ویژه‌نامۀ تاریخ و علوم اجتماعی. ش 15، صص 87-100.
-        جوینی، عطاملک. (1375). تاریخ جهانگشای جوینی. ج1. تصحیح محمد قزوینی. تهران: دنیای کتاب.
-        حکیمیان، ابوالفتح. (1375). فهرست مشاهیر ایران. تهران: دانشگاه ملی ایران.
-        خاوری شیرازی، فضل‌الدین عبدالنبی. (1380).  تاریخ ذوالقرنین. به کوشش ناصر افشارفر. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
-        خورموجی، محمدجعفر. (1363). حقایق‌الاخبار ناصری. به کوشش حسین خدیو جم. چاپ دوم. تهران: نشر نی.
-        دنبلی، عبدالرزاق. (1383). مآثر سلطانیه. از روی نسخۀ موزۀ بریتانیا. به کوشش فیروز منصوری. تهران: اطلاعات.
-        رضاقلی میرزا. (1361). مخزن‌الوقایع یا سفرنامۀ رضاقلی میرزا. به کوشش اصغر فرمانفرما. چاپ دوم. تهران: اساطیر ایران.
-        رضوانی، محمد اسماعیل. (1355). «قائم‌مقام و فاضل خان گروسی». چاپ‌شده در ماهنامۀ بررسی‌های تاریخی. دورۀ 11، ش 4، صص 205- 220.
-        سبحانی، حسین. (1388). کتاب‌شناسی قائم‌مقام. اراک: کانون صدرا.
-        سپهر، محمدتقی. (1349). ناسخ‌التواریخ. به کوشش جهانگیر قائم‌مقامی. تهران: امیرکبیر.
-        سیمونیچ، آی، او. (1353). خاطرات وزیرمختار. ترجمۀ یحیی آرین‌پور، تهران: پیام.
-        شمیسا، سیروس. (1379). سبک‌شناسی شعر. چاپ پنجم. تهران: فردوس.
-        فتحی، نصرت‌الله. (1351). «دو خاطره از دو صدراعظم متشابه‌المقدرات؛ قائم‌مقام و امیرکبیر». چاپ‌شده در خاطرات وحید. ش 7، صص 30- 35.
-        فریزر، جیمز بیلی. (1364). سفرنامۀ فریزر. ترجمۀ منوچهر امیری. تهران: توس.
-        قائم‌مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم (قائم‌مقام دوم). (1372). دیوان اشعار میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی؛ به انضمام مثنوی جلایرنامه. به سعی و اهتمام بدرالدین یغمایی.  چاپ دوم. تهران: شرق.
-        قائم‌مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم (قائم‌مقام دوم). (1373). منشأت میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی. به کوشش سیدبدرالدین یغمایی. چاپ دوم. تهران: شرق.
-        قائم‌مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم‌بن‌عیسی. (1281ق). رسالۀ شکوائیه [نسخه خطی]. محل نگهداری تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. شمارۀ دستیابی 11991-5.
-        قائم‌مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم‌بن‌عیسی. (1281ق). رسالۀ عروضیه [نسخه خطی]. محل نگهداری تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. شمارۀ دستیابی 3/22892-5.
-        قائم‌مقام فراهانی، میرزا ابوالقاسم‌بن‌عیسی. (بی‌تا، استنساخ قرن 13). دیباچۀ رسالۀ جهادیه [نسخه خطی]. محل نگهداری تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. شمارۀ دستیابی 11991-5.
-        قائم‌مقامی، جهانگیر. (1353). «نگاهی به زندگانی قائم‌مقام فراهانی». چاپ‌شده در راهنمای کتاب. ش 17، صص 203- 204.
-        قدیمی‌قیداری، عباس. (1391). «تاریخ‌نویسی باستان‌گرا و ناسیونالیستی در ایران عصر قاجار». قزوین: دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره). چاپ‌شده در فصلنامۀ مطالعات تاریخ ایران اسلامی. ش 1، صص 75 – 94.
-        کلهر، محمدرضا بن محمدرحیم. (1300ق). مخزن‌الانشاء [چاپ سنگی]. محل نگهداری تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی جمهوری اسلامی ایران. شمارۀ دستیابی 22932-6.
-        لمبتون، آ.ک.س. (1357). ایران عصر قاجار. ترجمۀ سیمین فصیحی. مشهد: جاودان خرد.
-        محیط طباطبایی، محمد. (1352). «قائم‌مقام شاعر مبدع». چاپ‌شده در ماهنامۀ گوهر. ش 10، صص 989- 1001.
-        مدرسی چهاردهی، مرتضی. (1356). «شکایت‌نامۀ قائم‌مقام فراهانی». چاپ‌شده  در مجلۀ ارمغان. دورۀ 46، ش 1- 12.
-        مستوفی، عبدالله. (1340). شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دورۀ قاجاریه. تهران: تابان.
-        مینوی، مجتبی. (1333). «دو نامۀ تاریخی از میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام». چاپ‌شده در ماهنامۀ یغما. ش 10 (صص 485- 490) و ش 7 (438- 447).
-        مینوی، مجتبی. (1356). تاریخ و فرهنگ ایران. چاپ دوم. تهران: خوارزمی.
-        نجمی، ناصر. (1368). وزیران مقتول از جعفر برمکی تا دکتر حسین فاطمی. تهران: ارغوان.
-        نسوی، محمد بن احمد. (1324). سیرۀ جلال‌الدین یا تاریخ جلالی. ترجمۀ محمدعلی ناصح. به کوشش خطیب رهبر. تهران: سعدی.
-        یکرنگیان، میرحسین. (1334). زندگی سیاسی و ادبی قائم‌مقام. تهران: علمی.