تَرکان ‌خاتون سُلغُری و گسترش نفوذ مغولان در جنوب ایران (661-658 ه.ق)

نویسنده

عضو هیئت علمی گروه تاریخ، دانشگاه خلیج فارس

چکیده

یکی از معدود زنانی که در تحوّلات سیاسی جنوب ایران در قرن هفتم نقش‌آفرینی کردند، ترکان‌خاتون همسر سعد بن ابوبکر از دودمان اتابکان سلغری بود. وی طی سال‌های 658 تا 661 ه.ق همزمان با تأسیس حکومت ایلخانان مغول، در فارس فرمان راند. وی مناسبات مسالمت‌آمیزی با هلاکوخان برقرار کرد و دختر خود ابش‌خاتون را به ازدواج یکی از پسران هلاکو درآورد. ظرف شش سال بعد از مرگ او، بیشتر اختیارات حکومت محلّی از اتابکان سلب گردید و فارس ضمیمة تشکیلات کشوری ایلخانان شد. پژوهش حاضر، رابطة احتمالی اقدامات ترکان‌خاتون با گسترش نفوذ مغول­ها در جنوب ایران را بررسی کرده است. شواهد موجود نشان می­دهد که تدبیر ترکان‌خاتون در نزدیکی به ایلخانان از طریق ازدواج دخترش با پسر هلاکوخان، با وجود اینکه در کوتاه مدت به حفظ ثبات و امنیت در فارس و ممانعت از حملة مغولان به جنوب ایران کمک کرد؛ اما در دراز مدت به تعمیق اختلافات داخلی، نابودی حکومت اتابکان و گسترش نفوذ مغولان منجر شد. این پژوهش با رویکرد توصیفی-‌ تحلیلی انجام شده و داده­های مورد نیاز با تکنیک کتابخانه­ای از منابع دست ‌اوّل دورة ایلخانان فراهم آمده است.

کلیدواژه‌ها


-     باستانی پاریزی، محمدابراهیم، (مصحّح). (1355). تاریخ شاهی قراختاییان. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-     بناکتی، داود بن محمد. (1384). روضه اولی‌الالباب فی معرفه التّواریخ و الانساب (تاریخ بناکتی). به کوشش جعفر شعار. تهران: انجمن آثار ملّی.
-     بیضاوی، عبدالله بن عمر. (بی‌تا).  نظام‌التّواریخ. به اهتمام و تصحیح بهمن میرزا کریمی. تهران: کتابخانة علمی.
-     جوزجانی، منهاج‌الدین عثمان. (1342). طبقات ناصری. تصحیح عبدالحیّ حبیبی. ج 1. کابل: انجمن تاریخ افغانستان.
-     خواندمیر، غیاث‌الدّین بن همام‌الدین حسینی. (1353). حبیب‌السّیر. ج 2، چاپ 2، تهران: کتابفروشی خیام.
-     خیراندیش، عبدالرسول. (1387). «شورش سلجوق‌شاه سلغری علیه مغولان و اندیشة او برای عبور از دریای پارس». چاپ‌شده در مجلّة پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام. دانشگاه سیستان و بلوچستان. سال 2، ش 3، پاییز و زمستان، صص 93- 104.
-     خیراندیش، عبدالرسول. (1394). فارسیان در برابر مغولان. تهران: آباد بوم.
-     زرکوب شیرازی. (1350). شیرازنامه. به کوشش اسماعیل واعظ جوادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
-     سعدی، شیخ مصلح‌الدین. (بی‌تا). کلّیات. تصحیح محمدعلی فروغی. تهران: جاویدان علمی.
-     شبانکاره‌ای، محمدبن علی. (1376). مجمع‌الانساب. تصحیح میرهاشم محدّث. چاپ 2. تهران: امیرکبیر.
-     غفاری، قاضی احمد. (1343). تاریخ جهان‌آرا. تهران: کتابفروشی حافظ.
-     فصیحی خوافی. (1341). مجمل فصیحی. تصحیح محمود فرّخ. جلد 1. مشهد: باستان.
-     لمبتون، آن. کی. اس. (1372). تداوم و تحوّل در تاریخ میانة‌ ایران. ترجمة یعقوب آژند. تهران: نشر نی.
-     مستوفی، حمدالله. (1364). تاریخ گزیده. به اهتمام عبدالحسین نوایی. چاپ 3، تهران: امیرکبیر.
-     منشی کرمانی، ناصرالدین. (1328). سمط‌العلی للحضره العلیا. تصحیح عبّاس اقبال. تهران: شرکت سهامی چاپ.
-     میرخواند، میر محمد بن سیّد برهان‌الدین خاوند شاه. (1339). تاریخ روضه‌الصّفا. جلد 4. تهران: خیام، مرکزی، پیروز.
-     نطنزی، معین‌الدین. (1336). منتخب‌التّواریخ. تصحیح ژان اوبن. تهران: خیام.
-     وصّاف‌الحضره، فضل‌الله بن عبدالله شیرازی. (1338). تجزیه‌الامصار و تزجیه‌الاعصار (تاریخ وصّاف). به اهتمام محمد مهدی اصفهانی. تهران: ابن‌سینا.
-     همدانی. رشید‌الدین فضل‌الله. (1338). جامع‌التّواریخ.. به کوشش بهمن کریمی. جلد 2. تهران: اقبال.