گسست در پیوند نخبگان دینی و سرآمدان قدرت در عصر ساسانیان (مطالعۀ موردی: مانی)

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید باهنر کرمان

2 کارشناس ارشد علوم اجتماعی، دانشگاه تهران

چکیده

در طول تاریخ ایران به­ویژه دورۀ ساسانی، شماری از نخبگان دینی، سیاسی و اجتماعی که قصد داشتند در ساختار جامعه اصلاحاتی انجام دهند، قربانی بستر اجتماعیِ نامساعد همان شرایطی شدند که عزم اصلاح آن را داشتند؛ از جملۀ این نخبگان می­توان به مانی اشاره کرد. اینکه چه مشخصه­هایی مانی را جزو نخبگان قرار داده است و چرایی و چگونگی حمایت و طرد وی به‌وسیلۀ شاهان ساسانی یا به عبارتی تحلیل پیوند و گسست به وجود آمده میان آنان، در چارچوب نظریۀ نخبگان ویلفردو پارتو، هدفی است که این تحقیق بر آن استوار است. روش تحقیق از نوع توصیفی – تحلیلی است. این پژوهش نشان خواهد داد که‌ مانی با توجه به اوضاع مختلط فرهنگی، مذهبی و سیاسی زمانۀ خود، آیینی را که تا حدودی از التقاط با سایر ادیان به وجود آمده بود، بنیان گذارد. این آیین در ابتدا مورد توجه شاپور یکم قرار گرفت که درصدد فرمانروایی بر ایران و انیران بود؛ چراکه ادیان و مذاهب همۀ شاهنشاهی را دربرمی‌گرفت و سبب یکپارچگی در قلمرو شاهنشاهی می‌شد؛ در ادامه بهرام یکم، بزرگان و درباریان، وجود مانی را نه‌ فقط به خاطر ترس از جانشینی پادشاه، بلکه به خاطر حسد به علم، توانایی، دارندگی‌ها و محبوبیت وی برنتابیدند و او را به قتل رسانیده و پیروانش را نیز تحت تعقیب قراردادند.

کلیدواژه‌ها


-     ابن‌اثیر، عزالدین. (1383). تاریخ کامل. ترجمۀ سید محمد روحانی. ج 1. تهران: اساطیر.
-     ابن‌بلخی. (1374). فارسنامۀ ابن‌بلخی. توضیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
-        ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق. (1381). الفهرست. ترجمۀ محمدرضا تجدّد. تهران: اساطیر.
-        اجلالی، پرویز. (1381). نابخردی انسان: کاوشی در آرا و نظریه‌های ویلفردو پارتو. تهران: فرهنگ و اندیشه.
-        آرون، ریمون. (1363). مراحل اساسی اندیشه در جامعه‌شناسی. چاپ 2. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
-        ازغندی، علیرضا. (1385). نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب. تهران: قومس.
-        آشوری، داریوش. (1358). فرهنگ سیاسی. تهران: مروارید.
-        افلاطون. (بی‌تا). جمهوریت. ترجمۀ رضا مشایخی. تهران: کانون معرفت تهران لاله زار.
-        آگاتانگغوس. (1380). تاریخ ارمنیان. ترجمۀ گارون سارکسیان. تهران: ناییری.
-        آلبری، سی.آر.سی. (1375). زبور مانوی. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.
-        باتومور، تی بی. (1381). نخبگان و جامعه. علیرضا طیب. تهران: شیرازه.
-        بهار، ملک‌الشعرا. (1313). زندگانی مانی. تهران: مطبعۀ مجلس.
-        بیرونى، ابوریحان محمدبن احمد. (1380). الآثار الباقیة عن القرون الخالیة. مصحح پرویز اذکائی. تهران،:مرکز نشر میراث مکتوب‏.
-        بیرونی، ابوریحان. (1363). آثارالباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.
-        تقی‌زاده، سید حسن. (1335). مانی و دین او (دو خطابه در انجمن ایرانشناسی- فراهم‌آورنده احمد افشار شیرازی). چاپخانه مجلس.
-        ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد. (1372). شاهنامۀ کهن: پارسیِ تاریخ غررالسیر. ترجمۀ محمد روحانی. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
-        جوزجانی، مهناج‌الدین عثمان. (1342). طبقات ناصری. جلد اوّل. تصحیح عبدالحی حبیبی. انجمن آثار تاریخ افغانستان.
-        دریایی، تورج. (1383). شاهنشاهی ساسانی. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر. تهران: ققنوس.
-        دکره، فرانسوا. (1380). مانی و سنّت مانوی. ترجمۀ عباس قدیری. تهران: فرزان روز.
-        دوشن گیمن، ژاک. (1377). «دین زردشت»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی (جلد سوم ـ قسمت دوم). پژوهش دانشگاه کیمبریج. گردآورنده احسان یارشاطر. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر. صص 344-291.
-        دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود. (1371). اخبار الطوال. ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی. تهران: نشرنی.
-        رضاقلی، علی. (1388). جامعه‌شناسی نخبه‌کشی: قائم مقام، امیرکبیر، مصدق. تهران: نشر نی.
-        زرین‌کوب، عبدالحسین. (1375). تاریخ مردم ایران (ایران قبل از اسلام). تهران: امیرکبیر.
-        سرکاراتی، بهمن. (1378). سایه‌های شکار شده (مجموعه مقالات). تهران: نشرقطره.
-        شارل­پوش، هانری. (1386)، «وضع مذهب در ایران غربی در زمان ساسانیان». چاپ‌شده در تمدن ایرانی (مجموعه مقالات). ترجمۀ عیسی بهنام. تهران: بنگاه نشر و ترجمۀ کتاب، صص 152-165.
-        طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1384). تاریخ الرسل و الملوک. ترجمۀ صادق نشأت. تهران: علمی و فرهنگی.
-        عریان، سعید. (1382). راهنمای کتیبه­های ایرانی میانه (پهلوی-پارتی). تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
-        فردوسی، ابوالقاسم. (1386). شاهنامه، به کوشش دکتر سعید حمیدیان. تهران: نشر قطره.
-        کریستین سن، آرتور. (1375). ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
-        گیرشمن، رومن. (1380). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمۀ محمد معین. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
-        لوپریاتو، جوزف. (1381). ویلفردو پارتو: دیدگاه زیست‌شناسی اجتماعی، نظام و انقلاب؛ آیندۀ بنیانگذاران جامعه‌شناسی. ترجمۀ غلامعباس توسلی. تهران: نشر قومس.
-        ماکیاولی، نیکولو. (1380). شهریار. ترجمۀ محمود محمود. تهران: عطار.
-        مسعودی، علی‌بن حسین. (1387). مروّج‌الذهب. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. ج 1. تهران: علمی و فرهنگی.
-        مشکور، محمد جواد. (1347). تاریخ اجتماعی ایران در عهد باستان. تهران: چاپخانۀ دانشسرای عالی.
-        معین، محمد. (1381). فرهنگ فارسی. تهران: سرایش.
-        مقدسی، مطهّر بن طاهر. (1349). آفرینش و تاریخ. ترجمۀ محمدرضا شفیعی‌کدکنی. ج 3. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
-        نامۀ تنسر به گشنسپ. (1354). تصحیح مجتبی مینوی با همکاری محمداسماعیل رضوانی. تهران: خوارزمی.
-        نصرالله‌زاده، سیروس. (1384). نام تبارشناسی ساسانیان از آغاز تا هرمز دوم. تهران:سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.
-        نقیب‌زاده، احمد. (1385). درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی. قم: مهر.
-        وامقی، ایرج. (1378). نوشته­های مانی و مانویان. تهران: حوزۀ هنری.
-        ویدن گرن، گئو. (1352). مانی و تعلیمات او. ترجمۀ نزهت صفای اصفهانی. تهران: پرچم.
-        ویدن گرن، گئو. (1382). «آیین مانوی و زمینه‌های ایرانی آن»، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانی (جلد سوم ـ قسمت دوم). پژوهش دانشگاه کمبریج. گردآورنده احسان یار شاطر. ترجمۀ حسن انوشه. تهران: امیرکبیر. صص 417-446.
-        یعقوبی، ابن‌واضح. (1347). تاریخ یعقوبی. ترجمۀ محمدابراهیم آیتی. ج 1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
-        یورد شاهیان، اسماعیل. (1380). «تأملی در زندگی و آیین مانی پیامبر ایرانی». چاپ‌شده در مجلۀ بخارا. ش 19، صص 361-372.
 
 
References
-        Allberry, C.R.C.,(1940), A Manichaeam psalm-book, Mani-chaean Manuscripts in the Chester Beatty Collection, II, Stuttgart. 
-        Daryaee, Touraj,(2002) "Shahrestanhai Eranshar: A Middle Persian Text on late antique Geography, Epic, and History with Parallel English and Persian Translation, and Commentary" , Costa Mesa, Mazda Publishers
-        Dignas (B.), Winter (E.), 2007, Rome and Persia in Late Antiquity: Neighbours and Rivals, Cambridge and New York, Cambridge University Press .
-        Dio cassius, (1927), Roman History, Vol. IX (Books 71-80), Loeb Classical Library (No.177), London and New York.
-        Drijvers, J. W. (2009), " Rome and the Sasanid Empire: Confrontation and Coexistence" in  A  Companion  to  Late  Antiquity, ed. P. R ousseau,With  the assistance of Jutta Raithel, Oxford, Wiley–Blackwell, pp.441-455.
-        Gnoli, G. (1989), The Idea of Iran, An Essay on its Origin, Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente, Roma.
-        Huyse, Philip (1998). "Kerdir and the first Sasanians". In Nicholas Sims-Williams (ed.). Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies. 1. Wiesbaden. pp. 109–120.
-        Huyse, Philip (1999), Die dreisprachige Inschrift Šābuhrs I. an der Ka⁽ba-i Zardušt (ŠKZ), Band I, Londres, SOAS, (Corpus Inscriptionum Iranicarum. Part III. Pahlavi Inscriptions).
-        Jackson, A.V.W, (1965), Zorastrian Studies, New York.
-        Marshall, Alasdair J. (2007), Vilfredo Pareto’s Sociology (A Framework for Political Psychology), University of Derby, UK.
-        Ort, L.J.R., (1967), Mani A – Historical Description of his personality, Leiden.
-        Pareto, vilfredo (1964), Trattato di Sociologia Generale, Edizioni di Comunità, Milano.  
-        pareto, vilfredo (1961), "the circulation of elites", theories of society (foundations of modern sociological theory), edited by Talcott parsons et al,  the free press of glencoe, Inc, a division of the crowell-collier publishing company.
-        Puech, H.Ch., (1949) le Manicheisme, son fondateur-sa doctrine, paris.
-        Rawlinson, George, (1876), The Seventh Great Oriental Monarchy, London:Long mans green and co.
-        Shahbazi, A. Sh.,(1988), "Bahrām i. Bahrām I", Ehsan yarshater(Ed), Encyclopaedia Iranica,Vol. III, london and New York, Routledge & Kegan paul,(pp. 515-516).
-        Shayegan, M.R. (2004), "Hormozd I",  Ehsan yarshater(Ed), Encyclopaedia Iranica, Vol XII, New York, (pp. 462-464).
-        Sprengling.M, (1953) Third century Iran Sāpor and Kartir, Pripared and distributed at the orintial institute university of Chicago, Chicago, The Institute.
-        Sztompka. P. (1974), system and function: toward a theory of society. (New York: academic press).
-        The Kephalaia of the Teacher: The Edited Coptic Manichaean Texts in Translation with Commentary, (1995), Iain Gardner(ed) New York & Koln, Leiden: E. J. Bril.
-        Whitby, L. M. (1988) The Emperor Maurice and his Historian: Theophylact Simocatta in Persian and Balkan Warfare, Oxford Historical Monographs.
-        Zaki Badawi,A. (1986), Dictionary of the social sciences, Beirut.